موسیقی جاز به همراه سایر مظاهر زندگی غربی در دهه ۱۹۶۰ میلادی (دهه ۴۰ شمسی) راه خودش را به ایران باز کرد. جاز با ورودش به رادیوی ایران در دهه بعد، توانست به میزانی از محبوبیت میان ایرانیان دست یابد. در ادامه یکی از اولین اجراهای موسیقی جاز شرقی را تماشا کنید.
داستان موسیقی جاز در ایران از شرکت نفت ایران شروع شد! در سال‌های اول دهه ۶۰، بیشتر صنعت نفت ایران را شرکت‌های آمریکایی و بریتانیایی در خوزستان در دست داشتند. کارکنان این شرکت‌ها کلوب‌های مخصوص خودشان را در شهرهای اهواز، خرمشهر و آبادان داشتند و می‌توان گفت موسیقی جاز از همان کلوب‌ها به ایران راه یافت. هرچند که مطابق با مقاله‌ای که در کتاب «جهان جاز» (Jazz World)، در سال ۲۰۱۷، چاپ شد:
موسیقی جاز در مقایسه با موسیقی پاپ در ایران با استقبال کمتری رو‌به‌رو شد.
دوک الینگتون، یکی از بزرگان تاریخ موسیقی جاز، در اصفهان
در سال ۱۹۶۳، دوک الینگتون در اصفهان و آبادان به روی صحنه رفت. این برنامه بخشی از یک تور کنسرت آسیا از طرف وزارت امور خارجه ایالات متحده بود. سه سال بعد آلبومی از او منتشر شد به نام «Far East Suite». این آلبوم شامل ترک‌هایی از موسیقی جاز بود که تجربیات و تاثرات الینگتون از تور کنسرت در ایران را بازتاب می‌داد، برای مثال اسم یکی از این ترک‌ها «اصفهان» بود.
اما پرسش اینجا است که آیا این دیدار بر گسترش موسیقی جاز ایرانی تاثیرگذار بود؟ آیا در آن زمان هیچ موزیسین جاز ایرانی هم در ایران وجود داشت؟ جواب این است که بله. ولی آن ها اغلب ترانه‌ها و آهنگ‌های معروف جاز آن زمان مثل «Far East Suite» را کاور می‌کردند. اما در دهه ۱۹۷۰، شاهد تغییری عمومی در گرایش موزیسین‌ها به سبک‌های موسیقی مدرن مثل راک اند رول و جاز بودیم. گرایش به ایجاد دسته‌های بزرگ جاز (big-band jazz) نیز در همین زمان، در ایران پدیدار شد.
لوید میلر و شوی تلویزیونی «کوروش علی خان»
لوید میلر (Lloyd Miller) که در میان ایرانیان به نام «کوروش علی خان» شهرت دارد. نوازنده، آهنگساز و اتنومیوزیکلوژیست آمریکایی بود که ۷ سال در ایران در حال پژوهش روی موسیقی و فرهنگ ایرانی بود. در دههٔ ۱۹۶۰ میلادی، گروهی موسیقی‌دان سبک جاز با شرکت لوید میلر و پرستون کیز، سبک جدیدی از موسیقی جاز به نام موسیقی «جاز شرقی» را ابداع کردند که در واقع می‌توان آن را گونه‌ای موسیقی تلفیقی یا فیوژن در نظر گرفت. در این سبک از عناصر موسیقی سنتی ایرانی و موسیقی جاز آمریکایی در کنار هم استفاده می‌شود.
لوید میلر در تلویزیون ملی ایران برنامه‌ای را با نام مستعار « کوروش علی خان» اجرا می‌کرد. در شوی کوروش علی خان، لوید میلر در مرز موسیقی غربی و موسیقی سنتی ایرانی حرکت می‌کرد. او علاوه بر نواختن پیانو وکلارینت، انواع سازهای زهی و کوبه‌ای ایرانی را نیز در این برنامه می‌نواخت.
نوای موسیقی ایرانی در اجرای پیانو
لوید میلر یکی از قطعات عالی خود را به نام یکی از دستگاه‌های موسیقی سنتی ایرانی نام‌گذاری کرد: قطعه «سه‌گاه». او این قطعه را برای پیانو نوشت و اجرا کرد. لوید میلر برای اجرای این قطعه پیانو را طوری کوک کرد که صدایی شبیه سنتور تولید کند و بعد طوری با انگشتانش قطعه را نواخت، انگار که انگشتانش کار مضراب سنتور را می‌کنند! اگرچه حرکت دستان میلر در اجرای قطعه سه‌گاه، یادآور حرکت دستان پیانیست مشهور جاز، تلونیوس مونک (Thelonious Monk) است، اما استراتژی او در نواختن حالت اجرای یک کار تجربی را دارد. در واقع می‌توان گفت موسیقی لوید میلر ریشه در موسیقی جاز دهه ۵۰ و موسیقی‌دانان مورد علاقه او دارد، ریشه‌ای که با تبحر زیاد او در شناخت موسیقی شرق، پرورده شده است. ویدیوی زیبای اجرای پیانوی ایرانی با رنگ صوتی سنتور، توسط لوید میلر را در ادامه تماشا کنید.
بخش دوم این مطلب را در اینجا بخوانید.