با ساز چنگ آشنا شویم

شناخت سازهای مختلف در علاقه‌مندی افراد به آن‌ها بسیار تاثیرگذار است. چنگ یا هارپ یکی از قدیمی‌ترین سازهای شناخته شده در جهان است. در این نوشتار شما را با این ساز کهن آشنا می‌کنیم.

سازشناسي يكي از مهم‌ترين رشته‌های موسيقي اقوام (اتنوموزیکولوژی) است. این رشته، یکی از عوامل شناخت ارزش‌های فرهنگی و معیارهای زیبایی‌شناختی در جوامع گوناگون به شمار می‌آید و در درک تاریخ موسیقی فرهنگ‌های گوناگون بسیار اهمیت دارد. بنا داریم از این پس در مجله پیانو باربد به معرفی سازهای مختلف و سیر تاریخی آن‌ها در جوامع مختلف بپردازیم.

شاید داستان جک و لوبیای سحرآمیز، داستانی از نوع قصه‌های پریان (fairy tale) که با نام حسن و خانم حنا در فارسی شناخته می‌شد، را به خاطر داشته باشید، وقتی که جک از خانه غول فرار می‌کند، چنگ طلای سخنگو را هم با خودش می‌آورد. آیا این همان سازی است که فرشتگان در حالیکه در ابرها شناورند، می‌نوازند؟ یا آن ساز بزرگ و سنگینی است که با تفاخر در وسط صحنه ارکستر سمفونیک نشسته است؟ چنگ (هارپ) در واقع، همه این‌ها است. بدنه این ساز گاهی تنها یک قطعه منفرد چوب است که به شکل منحنی تراش خورده و گاهی به دقت و ظرافت از ۲۰۰۰ قطعه دست‌ساز یا ماشین‌ساز ساخته شده است. چنگ را می‌توان تنها با دست یا نوع پدال‌دار آن را همزمان با دست و پا نواخت. چنگ را می‌شود به صورت تک‌نوازی یا گروه‌نوازی، نواخت. مهم نیست که آن را کجا یا چگونه می‌نوازید، در هر حال، چنگ، سازی بسیار زیبا و فریبنده است.

به زبان ساده، چنگ، سازی زهی‌زخمه‌ای است به شکل مثلث، که تارها یا سیم‌های آن بر صفحه صدا به صورت عمودی قرار گرفته‌اند. این شکل قرارگیری سیم‌ها نسبت به صفحه صدا، عمده‌ترین تفاوتی است که ساز چنگ با سازهای دیگری مثل ویولن، گیتار، قانون و اتو هارپ (چنگ خودکار) دارد. در سازهای اخیر، تارها موازی با صفحه صدا یا حفره صدا قرار می‌گیرند. اگرچه ساز چنگ یا هارپ در شکل‌، اندازه و وزن‌های متفاوت ساخته می‌شود، اما همگی انواع آن‌ شامل سه قسمت اصلی هستند: گردن، صفحه صدا یا جعبه صدا و تارها (زه‌ها / سیم‌ها). زه‌های چنگ ممکن است از جنس روده، سیم یا نایلون باشند.

بیشتر چنگ‌ها بین ۶۰ سانتیمتر تا ۱٫۸ متر، بلندی دارند و دارای ۲۲ تا ۴۷ سیم هستند. چنگ‌های کوچکتر ممکن است روی پای شما قرار بگیرند، اما بزرگترها معمولا بر روی زمین قرار می‌گیرند. شاید بتوان گفت تنوع اندازه و شکل در ساز چنگ یا هارپ، از هر ساز دیگری در جهان بیشتر است .

سیم چنگ

سیم‌های چنگ غالبا از روده گوسفند و در اصوات بم از جنس فولاد ساخته شده‌اند. هر سیم یک صدای موسیقایی ایجاد می‌کند و همگی به موازات ستون ساز قرار گرفته‌اند. هرهفت سیم پی‌در‌پی، به رنگ‌های متفاوت ساخته شده‌ و در هفت سیم بعد همین رنگ‌آمیزی عینا تکرار می‌شود. سیم‌ها به فواصل دیاتونیک کوک می‌شوند. مجموعه هفت سیم از سیم‌های هارپ در حالت طبیعی خود نت‌های «دو بمل»، «ر بمل»، «می بمل»، «فا بمل»، «سل بمل»، «لا بمل»، «سی بمل» را حاصل می‌کنند، بدین ترتیب همه «دو بمل»‌ها هم‌رنگ، تمام «ر بمل»‌ها نیز هم‌رنگ هستند و به همین‌ترتیب سایر سیم‌ها هم رنگ‌آمیزی یکسانی دارند. نت دو همیشه با رنگ قرمز و نت فا با رنگ آبی یا سیاه و سایر نت‌ها با رنگ سفید مشخص می‌شوند. برای دریافت اطلاعات بیشتر درباره سیم چنگ می‌توانید به این مطلب مراجعه فرمایید.

تاریخچه چنگ

این ساز از یک سو قدیمی‌ترین ابزار موسیقی است که تاکنون شناخته شده است و از سوی دیگر با تولید چنگ الکتریکی (الکتریک هارپ) می‌توان آن را در زمره جدیدترین سازها هم به حساب آورد. چنگ در طول تاریخ، فراز و نشیب‌های بسیاری از سر گذرانده است و با این حال، جایگاهی منحصر‌به‌فرد در تاریخ موسیقی دارد.

چنگ در مصر باستان

برخی از اولین شواهد موجود از چنگ مربوط به مصر باستان در ۲۵۰۰ سال قبل از میلاد مسیح است. این چنگ‌ها شبیه گوی یا زاویه‌‌دار بودند و تارهای بسیار کمی داشتند (چون فاقد ستونی بودند که بتواند تنش حاصل از تارهای زیاد را تحمل کند). در تصاویر زیر می‌توانید، نمونه‌هایی از چنگ‌های مصر باستان را ببینید.

چنگ ایرلندی (Irish Harp)

۸۰۰ سال بعد از میلاد، چنگ فریم یا چنگی که یک ستون (پیشانی) دارد، ابتدا در قرون وسطی اروپای غربی در فاصله قرن ۸ تا ۱۰ میلادی پدید آمد. اگر چه تعداد کمی از آن‌ها باقی مانده است، هنر برجای مانده از آن زمان نشان می‌دهد که این چنگ‌ها حدود ۱۰ یا ۱۱ تار داشته‌اند. اولین چنگی که جعبه صدایی دارد که می‌تواند صدای ساز را تقویت کند، در قرن چهاردهم میلادی در ایرلند ساخته شد. این چنگ شامل یک ستون منحنی، یک گردن قوی و ۳۰ تا ۳۶ زه بود.

چنگ‌های دیاتونیک

۱۸۰۰ سال پس از میلاد، چنگ‌ها در اروپای قاره‌ای، به بخش اصلی تشکیل دهنده خاک اروپا (منهای جزیره‌های آن) گفته می‌شود، از چنگ ایرلندی متفاوت شدند. در این چنگ‌ها، ستون نازک‌تر و منحنی کمتر بود، گردن باریک‌تر بود و با قوسی رو به بالا به سمت ستون می‌پیچید. این چنگ‌ها به هارپ رنسانس معروف هستند. آن‌ها به طور معمول دارای ۲۴ تار یا بیشتر از جنس روده هستند که به وسیله گیره‌های چوبی روی صفحه صدا ثابت شده‌اند. در اواخر قرن هفدهم، چنگ‌ها معمولا بدنه صاف و ستون مستقیم داشتند.

در تصاویر زیر می‌توانید نمونه‌هایی از چنگ‌های رایج در مناطق مختلف جهان را در گذر زمان ببینید.

ساز چنگ در موسیقی کلاسیک

ساز چنگ، سازی چندکاره است، به این معنا که در انواع سبک‌های موسیقی نقشی محوری دارد. از موسیقی فولکلور و بومی گرفته تا موسیقی کلاسیک غربی. کُنسِرتو، قطعه‌ای موسیقی است که برای ارکستر و معمولاً یک ساز اصلیِ تک‌نواز تصنیف شده‌است. نقش ارکستر در مجموع، همراهی تک‌نواز است و به همین ترتیب، تک‌نواز نقش کلیدی را در طول تمام قطعه ایفا می‌کند. مجموعه‌ای از کنسرتوهای بسیار زیبا، ساخته آهنگسازانی چون موتزارت را در ویدیوی زیر بشنوید.

نظر شما درباره ساز چنگ یا هارپ با این قدمت چندهزار ساله چیست؟ ما در پیانو باربد از شنیدن نظرات شما خوشحال می‌شویم.

منابع: harpspectrum
ساز‌شناسی، پرویز منصوری