بگ پایپ (Bagpipe) یا آن‌طور که در ایران شناخته شده است،«نی انبان»، سازی از خانواده سازهای بادی است. این ساز از دو یا بیشتر پایپ (نی، مجرای خروج هوا) تشکیل شده است که یا به صورت تکی یا دوتایی هستند. این پایپ‌ها یا لوله‌های هوا، مثل تمام سازهایی بادی دارای رید (reed) یا زبانه هستند. یعنی همان زائده‌ای که در سازدهنی، ملودیکا، آکاردئون و سایر سازهای بادی هم به کار رفته است. جریان هوا به دو شکل در بگ پایپ یا نی انبان، به وجود می‌آید، یا از طریق دمیدن در پایپ‌ها یا از طریق وسیله‌ای مشابه «دم آهنگران» (bellows) که به وسیله بند یا استرپ به بدنه وصل می‌شود. بدنه اصلی نی انبان یا بگ (bag) عمدتا از پوست حیوانات ساخته شده است یا پارچه‌ای است که روکشی شبیه لاستیک دارد. نوازنده طوری بدنه یا بخش «بگ» (کیف) ساز را نگه می‌دارد که بتواند با بازو به آن فشار بیاورد و هوا را از آن خارج کند.
ملودی از طریق گرفتن و رها کردن سوراخ‌های لوله یا پایپی که به آن «ملودی پایپ» می‌گویند، تولید می‌شود. این پایپ را «چانتر» (chanter) هم می‌نامند. بگ پایپ، غیر از لوله اصلی که تولید ملودی می‌کند، معمولا پایپ‌های دیگری هم دارد که وظیفه تولید «تک نت»های ممتمد یا «دراون» (Drone) را به عهده دارند. این پایپ‌ها در واقع نت‌‌های زینت را تولید می‌کنند. و روی ملودی اصلی به صورت ایجاد افکت عمل می‌کنند. بگ پایپ حوالی قرن ۹ میلادی وارد اروپا شد. اما شواهد نادری از حضور نی انبان در ۱۰۰ سال پیش از میلاد هم در اروپا یافت شده است. این شواهد در مناطق لاتینی و یونانی دیده شده‌اند. اوایل، بدنه یا بخش «بگ» یا «انبان»، یک پوسته درسته گوسفند یا بز بود، اما کمی بعدتر، پوست را بریدند و دو تکه آن را به هم دوختند. بگ پایپ، همیشه از سازهای موسیقی فلکلور به حساب می‌آمده است. اما کم کم به موسیقی درباری و موسیقی نظامی هم راه یافته است.
در ویدیوی زیر اجرای زیبای گونه‌ای از بگ پایپ منسوب به منطقه لیتوانی را به همرای آواز حلقی یا (Throat singing) از منطقه مغولستان را تماشا کنید!
نی انبان در ایران
سازی که در موسیقی فولکلور غربی به آن «بگ پایپ» می‌گویند در موسیقی محلی ایران به نام «نی انبان» مشهور است. قطعا انواع مختلف بگ پایپ یا نی انبان در مناطق مختلف جهان با هم فرق‌هایی دارند، اما ساختار کلی آنها یکسان است. «نی» در نی انبان همان «پایپ» و «انبان»، همان «بگ» است. نی انبان به خصوص در موسیقی محلی جنبو ایران رواج دارد. یکی از مشهورترین نوازندگان نی انبان بوشهری، محسن شریفیان است که رهبری گروه موسیقی «لیان» را به عهده دارد. اجرای زیبای گروه لیان و صدای طرب‌انگیز نی انبان بوشهری را در ویدیو زیر که در جشنواره موسیقی فجر اجرا شده است، تماشا کنید.
دوزله یا نی جفتی، مادر نی انبان ایرانی
این ساز متشکل از دو لوله مسی ( یا استخوان قلم حیوانات است) که به توازی به هم الصاق شده یا بر هم بسته و محکم شده‌اند. هر یک از لوله‌ها دارای قمیشی مستقل از دیگری است. در طول هر لوله شش سوراخ تعبیه شده است. دوزله سازی است محلی و از انواع «بادی‌های یک زبانه‌ای» است. در بعضی از مناطق ایران این ساز را «جفته» یا «جفتی» می‌نامند. نی انبان جنوب ایران با الصاق، «انبان» به این ساز به وجود آمده است.
نی انبان
این ساز کمی بزرگتر از دوزله معمولی (و گاه با هفت سوراخ) که انتهای قمیش دار (زبانه‌دار) آن به کیسه‌ای به نام «انبان» الصاق و دقیقاً «هواگیری» شده‌است که از این نقطه الصاق هوا خارج و داخل نشود، در نزدیکی محل الصاق دوزله لوله دیگری به طول نامعین خارج شده (محل خروج این لوله نیز به دقت هواگیری شده) که نوازنده آن را به دهان می‌گذارد و از این طریق کیسه را پر باد می‌کند و در نتیجه فشاربازو آرنج بر روی کیسه که هنگام نواختن آن را زیر بغل گرفته است؛ هوا را به داخل لوله دوزله می‌فرستند و با انگشتان خود سوراخ‌ها را باز و بسته می‌کند.
ساختار و مشخصات این ساز: سازی بادی است که در ساده ترین شکل خود از قسمت‌های زیر تشکیل شده است: ۱- Blow Pipe یا لوله دمیدنی ۲- Chanter یا لوله صوتی ۳- Bag یا انبان در این ساز هوا از طریق لوله دمیدنی وارد انبان شده بدون آنکه برگشتی به خارج از آن داشته باشد. سپس با فشار بازوان نوازنده به انبان هوای لوله صوتی مرتعش شده و نوازنده قادر به نواختن ساز می گردد.
در نی انبان های مدرن علاوه بر بخشهای موجود، می توان لوله های واخوان را مشاهده نمود(Drone) که بیشتر آن را به بگ پایپ‌های غربی شبیه می‌کند. این لوله ها، تامین کننده صداهای پدال بوده که یکنواخت و ممتد به گوش می‌رسند. لوله های واخوان دارای زبانه بوده و طول های مختلف دارند. بعنوان مثال در نی انبان نواحی کوهستانی اسکاتلند می‌توان لوله های واخوان باس و تنور را مشاهده نمود. لوله صوتی(Chanter) به دو شکل متفاوت مشاهده می شود: استوانه ای مانند کلارینت با انتهای مخروطی شکل خود و با یک زبانه یا مخروطی مانند ابوآ با زبانه دوبل. لوله‌های واخوان نیز استوانه ای زبانه دار بوده و از چند تکه ساخته شده اند تا بتوان آنها را کوک نمود.
منابع:
موسیقی ما
Britannica
سیری در ایران
ساز شناسی، پرویز منصوری، نشر زوار
خیلی ساز جالبیه و اولین اجرایی که گذاشتید مربوط به کشور مغولستان، خیلی زیبا بود 😍