در تاریخ موسیقی ایران، نام زنان بیشماری آمده است. هرچند که همواره به دلایل اجتماعی و فرهنگی که سابقهای طولانی دارد، زنان در موسیقی نیز سهم کمتری از مردان داشتهاند. در این نوشته به زنان معاصری میپردازیم که به گونهای صاحب سبک بوده یا با دانش و پژوهش خود در اعتلای موسیقی امروز ایران سهمی داشتهاند. لازم به توضیح است که برای انتخاب این افراد معیار دقیقی وجود ندارد و صرفا زندگی چند تن از زنان برجسته در موسیقی معاصر ایران را مرور کردهایم.
قمرالملوک وزیری
قمرالملوک وزیری را باید مهمترین و جریانسازترین زن در موسیقی معاصر ایران دانست.
قمر اگرچه از کودکی همراه با مادربزرگش که روضهخوان مجالس زنانه بود به روضه میرفت. اما برخلاف زنان دیگر آن زمان، راه خود به موسیقی را از میان دستهها و مطربهای زنانه باز نکرد. آشنایی او با مرتضی نیداوود بود که سببساز آشناییاش با موسیقی جدی شد. او تحت تعلیم استادان موسیقی قرار گرفت و به همین جهت او را از معدودزنانی میدانند که تنها ترانهخوان و ضربیخوان نبود و موسیقی آوازی را میشناخت و بهنیکویی میخواند.
نیداوود دربارهی این آشنایی میگوید: «اولین بار که قمر را دیدم…. به او گفتم صدای فوقالعادهای دارید. چیزی که کم دارید آموختن گوشههای موسیقی ایرانی است.»
قمر در سال ۱۳۰۳ نخستین کنسرت خود را در سالن گراند هتل برگزار کرد. خود او دربارهی این کنسرت گفته است: «یکی از خاطرهانگیزترین حوادث زندگی من که هیچگاه فراموش نخواهم کرد آن شب بود. جمعیتی در راه ایستاده بودند. برخی قیافههای عصبانی و ناراحت را هم میدیدم. ترسی مرموز سراپایم را فرا گرفته بود. با آن که تعدادی ماموران انتظامی هم مراقب اوضاع بودند با احتیاط از میان آنان گذشتم و به گراند هتل وارد شدم. چلچراغهای سالن را روشن کرده بودند و سالن پر از جمعیت بود. پس از لحظاتی، هنگامی که پردهی آلبالوییرنگ صحنه کنار رفت، من با تاج گل زیبایی روی صحنه حاضر شدم. حاضران با کف زدن و شور و هیجان ورودم را به صحنه گرامی داشتند و این همه استقبال از یک زن تنها و بدون پشتیبان به من امید و اعتماد به نفس داد. بیاختیار اشک شوق در دیدگانم آمد ولی سعی کردم خودم را کنترل کنم. نوای تار مرتضی خان نیداوود به دادم رسید که چهارمضراب را شروع کرد و کمکم فرصتی یافتم که حنجرهام را که بر اثر فشار گریهی شوق منقبض شده بود استراحت دهم و خودم را برای اجرای آواز آماده کنم. به تدریج آن هیجان اولیه جای خود را به آرامش داد و سالن را سکوت فرا گرفت. پس از شروع درآمد آواز که با مضرابهای شمردهی مرتضی خان اجرا میشد، آب دهانم را فرو بردم و چشم از جمعیت برگرفتم و بهآرامی به مرتضی خان نگاه کردم. پس از لحظههایی او با سکوت آخرین جملههای درآمد آواز با نیماشارهی چشم و سر خود به من فهماند که درآمد آواز را شروع کنم و من خواندم.»
نوین افروز
نوین افروز از پیانیستهای مهم ایرانی و همچنین شاعر و نقاش نیز هست. برندهی جایزهی صلح انیشتین. نوین افروز، کسی بود که برای اولین بار در تالار وحدت کنسرت پیانو برگزار کرد. او به همراه خانوادهاش در ایتالیا زندگی میکرد . در میلان، شاگرد آرتور بندتی میکلانجلی پیانیست بزرگ قرن بیستم در ایتالیا بود و به اجراهای موسیقی پیانیستهای مشهوری چون کورتو و روبینشتاین میرفت. افروز دیپلم موسیقیاش را از کنسرواتوار «جوزف بورلی» میلان گرفت و برای گذراندن دورهی تکمیلی به کنسواتوار موسیقی ژنو رفت. این دوره دورهای بود که موزیسین پس از گذراندن آن میتوانست کنسرتهای بینالمللی اجرا کند. او پس از اخذ مدرک دورهی تکمیلی، برای اجرای موسیقی به سالن vigmor hall لندن دعوت شد. این اجرای موفقیتآمیز، شروع کنسرتهای بینالمللی او بود و کشورهای مختلفی او را برای اجرا دعوت میکردند. از جملهی این کشورها، چین بود و نوین افروز کسی شد که به دعوت نخستوزیر وقت چین برای اولین بار پس از انقلاب فرهنگی این کشور، در آنجا کنسرت برگزار کرد. او در این کنسرت، کنسرتو شمارهی دو چایکوفسکی را اجرا کرد که توجههای بسیاری را جلب کرد.
مستند نتهای شاعر نقاش، به کارگردانی مریم اسلوب، دربارهی زندگی هنری نوین افروز است.
ارفع اطرایی
ارفع اطرایی، نخستین زن ایرانی نوازندهی سنتور و مشهورترین آنها است. او متولد سال ۱۳۲۰ در تهران است. اطرایی در هنرستان موسیقی زیر نظر حسین صبا، سنتور را که ساز تخصصیاش بود مینواخت. او همچنین از حضور استادانی مثل حسین تهرانی، محمود ذوالفنون و… بهره جست و سازهایی مثل دایره، ویولن و… را نیز تجربه کرد. او دیپلم موسیقیاش را از دست «علینقی وزیری» دریافت کرد. اطرایی در طول زندگی هنری خود، تجربهی اجراهای مختلفی از تکنوازی تا اجرا در ارکسترهای گوناگون را در کارنامهی خود دارد. او همچنین در زمینهی موسیقی ایرانی پژوهشهای مختلفی انجام داده است. حاصل این پژوهشها کتابهای متعددی چون «فرهنگ موسيقی ايران»، «دوازده مقام موسيقی ملی ايران»، «سنتور و ناظمی»، «زندگی و آثار حبيب سماعی» و «بوی جوی موليان» است. این استاد پیشکسوت سالها است که برای درمان بیماری خود در آمریکا به سر میبرد.
سیمین آقارضی
سیمین آقارضی در سال ۱۳۱۹ در تهران متولد شد. او پس از تحصیلات ابتدایی وارد هنرستان ملی شد. او همدورهی استادانی چون هوشنگ ظریف، جلال ذوالفنون، مهین زرینپنجه، نصرتالله گلپایگانی و حسین صبا بود. ساز اول او در هنرستان ویولن به استادی ابوالحسن صبا بود. پیانو را نزد جواد معروفی و تنبک را نزد حسین تهرانی فرا گرفت. در آواز نیز شاگردی غلامحسین بنان را در کارنامهی خود داشت. او در ارکسترهای وزارت فرهنگ و هنر نیز نوازنده بود. آقارضی قانون را نیز از مهدی مفتاح یاد گرفت و آن را بهعنوان ساز اصلی خود برگزید. او برای اجرای موسیقی سفرهایی نیز به کشورهای مختلف داشت. وی در برنامهی گلها نیز نوازندهی قانون بود و در ارکستر پاپ تجربهی خوانندگی را در کارنامهی خود دارد. آقارضی همچنین سرپرستی ارکستر سیمین را نیز بر عهده داشت که در آن سازهایی چون ویولن، فلوت، تار، عود، تنبک و قرهنی نواخته میشد.
شیدا قرچهداغی
شیدا قرچهداغی را به روایتی نخستین زن آهنگساز فیلم در ایران میدانند. او در سال ۱۳۲۰ در تهران متولد شد و موسیقی را با یادگیری پیانو شروع کرد. بعد از مدتی به اتریش رفت و حدود ده سال در آکادمی موسیقی وین در رشتههای پیانو و آهنگسازی تحصیل کرد. قرچهداغی در هنرستان عالی موسیقی تهران و کنسرواتوار تهران، مدرس پیانو بود و حدود ده سال پیش از انقلاب همکاری خود را با کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان آغاز کرد و بانی مرکز آموزش موسیقی شد. او آهنگساز موسیقی چندین فیلم بود که از مهمترین آنها میتوان به «رگبار» بهرام بیضایی اشاره کرد. از آثار دیگر او میتوان به اپرایی اشاره کرد که روی ترجمهی انگلیسی شعر «پریا» از احمد شاملو ساخت. این اپرا به دلیل وجود تکخوان زن هرگز در ایران مجوز نگرفت و روی صحنه نرفت. شیدا قرچهداغی علاوه بر آهنگسازی، به نوشتن و ترجمه نیز اشتغال داشت و از او مقالاتی در مجلهی موسیقی به چاپ رسیده است.
افیلیا پرتو
افیلیا پرتو دانشآموختهی رشتهی موزیکولوژی از هنرستان عالی موسیقی است. او در سن یازده سالگی وارد هنرست`ان شد و نزد استادان بزرگی مثل صبا، وزیری، روحالله خالقی و حسین تهرانی شاگردی کرد. . او که در هنرستان عالی موسیقی، در رشتهی موزیکولوژی تحصیل کرد، مدرس و نوازندهی پیانو و نخستین زنی است که موسیقی ایرانی را با پیانو نواخته و آموزش داده است. وی شاگرد جواد معروفی بود و معروفی همواره او را یکی از بهترین شاگردان خود میدانست. افیلیا پرتو رشتهی پیوند جواد معروفی با چندین نسل دیگر از موسیقیآموزان ایرانی است. پرتو در دوران طلایی رادیو، بهعنوان تکنواز و همنواز ارکسترهای بزرگ فعالیت میکرد و نیز سالها سرپرستی ارکستر بزرگ بانوان را به عهده داشت و بسیار زیاد با این ارکستر در ایران و خارج از ایران به روی صحنه میرفت. پس از انقلاب سالهای زیادی فعالیت نکرد و سپس از سال ۷۷ با برگزاری کنسرتهایی برای بانوان، اجرای موسیقی بر روی صحنه را از سر گرفت. او در اجرای نوع موسیقی حساسیت به خرج میداد و با اهمیت ویژهای که برای موسیقی جدی قائل بود تلاش میکرد هر چیزی را اجرا نکند. او هماکنون نیز با انتقال تجربهی موسیقایی خود به نسلهای امروز به اعتلای موسیقی ایران مشغول است.
فخری ملکپور
فخری ملکپور از نوازندگانی است که فقط به سبک ایرانی پیانو مینوازد. او که تنها شاگرد مستقیم مرتضی محجوبی بوده است نواختن پیانو را از سن کم آغاز کرده و به مدت ۱۱ سال ردیف موسیقی ایرانی و سبک نوازندگی محجوبی را بهطور کامل فراگرفت:
«سبک آموزشی مرتضیخان سینه به سینه بود، خودش هم خطی (نت) را ابداع کرده بود که از راست به چپ و به فارسی نوشته میشد. میتوان گفت که خیلی راحت بود و به من هم همینطوری درس میداد. من با همان نتهای ابداعی، پیانو یاد گرفتم. ۱۲ کتابچهی آموزشی داشت که هنوز آنها را دارم. من هم به تمام شاگردهایم طبق همان کتابچهها درس میدهم.»
این نوازنده اساسا تمایلی به برگزاری کنسرت ندارد و همواره تدریس را برگزیده است. او هدف خود را از تدریس، نگه داشتن راه استادش جواد محجوبی و انتقال موسیقی او به نسلهای بعد است:
«من تدریس را بیشتر دوست دارم، چون میخواهم با تدریس به شیوهی محجوبی، یاد استادم را زنده نگه دارم. ۲۰ سال است تدریس میکنم.»