ساز «پن فلوت» را می‌شناسید؟

«پن فلوت» یا «موسیقار» (Pan Flute) که با نام‌های «پن پایپ» (Pan Pipe) و «سیرینکس» (Syrinx) نیز شناخته می‌شود؛ یک ساز موسیقی، دارای چندین لوله‌ی صوتی بسته (چهار تا هجده عدد) است که به تدریج طول آن‌ها افزایش می‌یابد. انواع مختلفی از فلوت پن، به‌عنوان سازهای محلی محبوب بوده‌اند. جنس این لوله‌ها عموما از بامبو، نی بزرگ یا نی‌های محلی بوده و گاهی از چوب، پلاستیک، فلز یا عاج ساخته می‌شوند.
این ساز در مجسمه سازی، مانند؛ مجسمه‌های کوچک مرمر Cycladic، مجسمه‌های سفالی و سرامیک‌های تزئین شده، به ویژه سفال‌های قرمز و سیاه از آتیکا به تصویر کشیده شده است. Pan ،Hermes ،Attis ،Satyrs و به ندرت Eros (فقط در اواخر دوران باستان، قرن ۲-۳ میلادی) اغلب در حال نواختن ساز به تصویر کشیده شده‌اند.

نام‌گذاری

اگرچه در برخی گزارش‌ها اختراع این ساز به Cybele یا Hermes نسبت داده شده اما نام این ساز از نام «پن» (Pan)، خدای طبیعت یونان باستان، بر گرفته شده و چوپانان اغلب با چنین سازی به تصویر کشیده شده‌اند. فلوت پن، در بسیاری از جاها، وابسته به شخصیت «پیتر پن»، که نام او از خدای پن الهام گرفته شده و توسط Sir James Matthew Barrie خلق شده، در نظر گرفته شده است.

در اساطیر یونان، «سیرینکس» (Σύριγξ) یک پری جنگلی بود که در هنگام تلاش برای فرار از علاقه‌ای که خدای پن (موجودی نیمی از بز و نیمی از انسان) به او داشت، به گیاه نی آبی یا کالاموس (نخل رونده) تبدیل شد. سپس، «پن» چندین نی را برید، آن‌ها را به موازات یک‌دیگر قرار داد و به هم پیوند داد تا یک ساز موسیقی ملودیک بسازد. یونانیان باستان این ساز را به افتخار Muse (الهه‌ی شعر و موسیقی)، «سیرینکس» (Syrinx) و بر گرفته از نام «پن» (Pan)، خدای طبیعت، «پن فلوت» (Pan Flute) یا «پن پایپ» (Pan Pipe) نامیدند. «سیرینکس»، به‌طور برجسته یک ساز چوپانی برای یونانیان بوده و توسط اتروسک‌ها، که آن را در فستیوال‌ها و ضیافت‌های خود می‌نواختند، پذیرفته شد. اتروسک‌ها این ساز را نی (Fistula) نامیدند. رومی‌ها نیز «سیرینکس» (Syrinx) را از اتروسک‌ها اتخاذ کردند و آن را در ضیافت‌ها، اعیاد و هم‌چنین در مراسم مذهبی و تشییع جنازه نواختند.

ساختار

انتهای لوله‌های «پن فلوت» بسته است. این ساختار سبب می‌شود که موج ایستاده منعکس شده و فرکانس صدایی که تولید می‌کند، یک اکتاو پایین‌تر از صدایی باشد که در لوله‌ای با همین طول اما با انتهای باز ایجاد می‌شود. در سبک سنتی آمریکای جنوبی، با قرار دادن سنگریزه‌های کوچک یا هسته‌های ذرت خشک در کف لوله‌ها، آن‌ها را در فرکانس دقیق کوک می‌کنند. سازندگان معاصر «پن پایپ» خمیده‌ی سبک رومانیایی، از موم (معمولاً موم زنبور عسل) برای کوک این سازهای جدید استفاده می‌کنند. برای قرار دادن یا برداشتن موم از ابزارهای ویژه‌ای استفاده می‌شود. برای کوک این ساز، از چوب پنبه و درپوش پلاستیکی نیز استفاده شده که انجام این کار را سریع‌تر و آسان‌تر می‌سازد.

پژواک شناسی

با دمیدن در انتهای «پن فلوت» می‌توانید آن را بنوازید. صدا در اثر لرزش جریان هوا که از سوراخ باز در انتهای لوله‌ی صوتی می‌وزد، تولید می‌شود. طول لوله، فرکانس تولید شده را تعیین می‌کند. یک گستره‌ی صوتی پر طمطراق، تقریبا یک فاصله‌ی دوازدهم بالاتر از بسامد بنیادی در لوله‌های استوانه‌ای است اما اگر از لوله‌های مخروطی استفاده شود، این فاصله می‌تواند به یک پرش اکتاو برسد.

طبق اصلی که در «پن فلوت» وجود دارد؛ فرکانس تولیدی با طول لوله رابطه‌ی عکس دارد. زمانی که گام صدا یک اکتاو بالا می‌رود، فرکانس دو برابر می‌شود. از آن‌جایی که در یک گام کروماتیک یا یک اکتاو، 12 نت وجود دارد؛ برای به‌ دست آوردن نت کناری آن، هر نیم‌پرده در یک گام کروماتیک، در جذر 2 ضرب می‌شود. با این حساب، با داشتن طول یکی از لوله‌ها، می‌توان طول سایر لوله‌ها را محاسبه کرد.
فرمول به دست آوردن طول لوله: L = (C / F) / 4
L= طول لوله (بر حسب سانتی‌متر)، C= سرعت صوت ( 343 متر بر ثانیه)، F= فرکانس مورد نظر بر حسب هرتز

برای ایجاد فرکانس بم‌تر، به دلیل وجود خاصیت فشرده سازی درون لوله، طول لوله باید کمی کوتاه‌تر باشد. طول بیشتر برای سازنده مفید است، زیرا؛ سازنده می‌تواند برای تنظیم کوک، از چوب پنبه یا درپوش در انتهای آن استفاده کند. در بعضی از سازها برای تنظیم سطح کوک هر لوله، از موم یا ساچمه استفاده می‌شود. لوله‌ای که قطر آن یک دهمِ طولش باشد، رنگ صوتی معمولی ایجاد می‌کند. اندازه‌ی قطر داخلی لوله‌ها، بین یک هفتم تا یک چهاردهم طول لوله قابل قبول است. یک لوله‌ی باریک، صدایی نی مانند تولید می کند در حالی که صدای یک لوله‌ی عریض‌تر، شبیه به فلوت است. روش دقیق‌تر برای محاسبه این است که؛ قطر سوراخ در 0.82 ضرب شود و مقدار به دست آمده از طول لوله کم شود. این کار، فشار داخلی کاهش فرکانس را جبران می‌کند. لب‌ها نیز تا حدی صداسازی را پوشش می‌دهند. بنابراین برای تعدیل کردن تراکم هوا و دما، تنظیمات کمی لازم خواهد بود.

نوازندگی

نوازندگی این ساز از طریق دمیدن به صورت افقی در لبه‌ی تیزی که در انتهای باز لوله‌های «پن فلوت» وجود دارد، صورت می‌گیرد. هر لوله با یک نت خاص کوک می‌شود که فرکانس بنیادی نامیده می‌شود. با دمیدن بیش از حد، یعنی افزایش فشار تنفس و لب‌ها، ممکن است بتوانید هارمونیک‌های فرد را نیز ایجاد کنید. ( در لوله‌های استوانه‌ای نزدیک به فاصله‌ی دوازدهم نیز ممکن است تولید شود) برخلاف پن فلوت‌های آند که معمولا به هم گره می‌خورند، پن فلوت‌های رومانیایی به صورت منحنی مرتب شده و کاملاً به هم چسبانده می‌شوند. بنابراین، نوازنده به راحتی می‌تواند با چرخاندن سر یا حرکت دادن ساز با دست، به همه نت‌ها دسترسی پیدا کند. این سازها، با استفاده از تکنیک خاص یا کج کردن لوله‌ها و استفاده از حرکت فک (با کاهش اندازه‌ی دهانه‌ی لوله و تغییر گام)، توانایی نواختن نت‌های دیزدار و نت‌های بمل‌دار را نیز دارند. یک نوازنده‌ی بسیار پیشرفته می‌تواند در هر گام و با هر سرکلیدی نوازندگی کند. برای اجرای ویبراتو، دو روش وجود دارد: ویبراتوی دستی و ویبراتو تنفسی. در ویبراتو دستی، زیر و بمی صدا مانند یک ویبراتوی آوازی به سمت بالا و پایین حرکت می‌کند. نوازنده به آرامی یک انتهای «پن فلوت» (معمولاً انتهای بلند آن) را تا حدی شبیه به ویبراتوی ویولن حرکت می‌دهد. ویبراتوی تنفسی یا گلویی (که به صورت دقیق‌تر ترمولو یا تورم حجم صدا نام می‌گیرد)، همان تکنیکی است که توسط نوازندگان فلوت و سایر سازهای بادی چوبی، با استفاده از دیافراگم یا عضلات گلوی نوازنده اجرا می‌شود.

انواع پن فلوت

«پن فلوت» منحنی شکل، توسط Gheorghe Zamfir، موسیقیدان رومانیایی، مشهور شد. او تورهای زیادی گذاشت و آلبوم‌های زیادی از موسیقی «پن فلوت» را در دهه‌ی 1970، توسط چندین هنرمند دیگر، ضبط کرد. امروزه هزاران نوازنده‌ی متخصص «پن فلوت» در سراسر اروپا، آسیا و قاره آمریکا وجود دارند. هر دو مدل منحنی و سنتی آمریکای جنوبی این ساز،‌ در گروه‌های سنتی پرو و ​​سایر موسیقی‌های آند بسیار محبوب هستند.

در لائوس و تایلند، یک نسخه‌ی استوانه‌ای از این ساز به نام Wot وجود دارد که در موسیقی محلی منطقه‌ی Isaan در این کشور استفاده می‌شود. نوازنده به جای حرکات سر، نت‌ها را با چرخاندن ساز با دست تغییر می‌دهد.

با استفاده از طراحی رایانه‌ای و ساخت افزایشی سه‌بعدی،‌ طرح‌های جدیدی ایجاد شده که محدودیت ساز و مواد سنتی گذشته را ندارند. در این پن فلوت‌های جدید، برخی از مشکلاتی که مدل‌های قدیمی داشتند برطرف شده و به سازی تبدیل شده‌اند که یادگیری و نواختن با آن‌ها ساده‌تر است.

پایشاو (Paixiao)

این «پن فلوت»، یک ساز بادی سنتی چینی است. تفاوت این ساز با پن فلوت‌های مورد استفاده در سنت‌های اروپایی و آمریکای جنوبی این است که سوراخ هر لوله، به صورت زاویه‌دار یا دارای بریدگی است. تفاوت موجود، قابلیت تغییر صدا به فاصله‌ی دوم کوچک را ایجاد می‌کند. بنابراین پایشاو (Paixiao) چینی، سازی کاملا کروماتیک، بدون از دست دادن رنگ صوتی است. حتی اگر لوله‌ها به صورت دیاتونیک کوک شده باشند.
ساز کره‌ای ته‌سو (Hangul/ Hanja/The so)، از پایشاو (Paixiao) مشتق شده و در موسیقی آیینی مورد استفاده قرار می‌گیرد. ته‌سو از 16 لوله‌ی بامبو تشکیل شده که هر کدام صدای مجزا ایجاد می‌کنند.

وات (Wot)

وات (Wot)، یک «پن فلوت» گرد است که در موسیقی سنتی لائوس و منطقه‌ی ایسان در شمال شرقی تایلند استفاده می‌شود. این ساز در سال 1968 توسط Songsak Pratumsin اختراع شد و غالبا یک مولفه‌ی اصلی در آنسامبل های Pong-Lang است. به طور معمول از تنه‌ی بامبو یا Ku (نوعی چوب) ساخته می‌شود. از 13 قطعه چوب تشکیل شده و چهار نت را در گام ایسان (Sol، La، Do و Re) ایجاد می‌کند که می‌تواند موسیقی اصلی یا فقط چند ضرب را بنوازد. این ساز قابلیت کوک در گام بالاتر را نیز دارد. وات (Wot) می‌تواند تا 6 نت از صداهای گام را تولید کند. علاوه بر این، وات‌های سفارشی توانایی نواختن تا هفت نت (یک گام کامل) را دارند که البته سخت‌تر خواهد بود.

انواع وات:

• Tail Swing Wot: در گذشته، این نوع وات دارای مرکز ساخته شده از ساقه‌ی بامبو بوده که در زمان مناسب رشد کرده.
• Circular Wot: مدل متداول وات است (با توجه به موسیقی فولک فقط پنج نت تولید می‌کند). با استفاده از ویژگی‌های اصلی Tail Wot توسط Songsak Pratumsin بهبود یافت.
• Panel Wot
• Tail Wot: برای سرگرمی نواخته می‌شده. این ساز در زمان برداشت کشاورزان در مسابقه ای به نام «پرتاب Wot» استفاده می‌شود. کسی که Wot را دورتر پرتاب کند برنده است. Tail Wot دو نوع صدا ایجاد می‌کند؛ تربل و باس. اما در طبقه‌بندی نت‌ها یا صدای پخش موسیقی دسته‌بندی نشده و یک ساز موسیقی در نظر گرفته نمی‌شود.

نای (Nai)

نای (Nai)، یک «پن فلوت» دیاتونیک رومانیایی است که از قرن هفدهم و در گروه‌های لووتاری (lăutari) استفاده می‌شود. معمولا دارای حداقل 20 لوله‌ی ساخته شده از بامبو یا نی است که در یک چیدمان منحنی مرتب شده‌اند و سرعت بیشتری را به نوازندگی می‌دهند. معمولاً لوله‌های بلندتر و بم‌تر در سمت راست قرار می‌گیرند. کوک هر لوله توسط موم زنبور عسل تنظیم می‌شود. نی‌ها معمولا برای موسیقی محلی رومانیایی در نت «سل» کوک می‌شوند و برای موسیقی کلاسیک در «دو». پن فلوت‌های رومانیایی سنتی،‌ دارای لوله‌هایی با قطرهای مختلف هستند که با بالا رفتن درجات گام، از قطور به باریک تغییر می‌یابند تا نسبت حجم / طول لوله حفظ شود و بهترین کیفیت صوتی ایجاد شود.

سیکو (Siku)

سیکو (Siku)، «پن فلوت» سنتی آند است. این ساز، اصلی‌ترین ساز مورد استفاده در ژانر موسیقی سیکوری است. این موسیقی به طور سنتی در سراسر آند یافت می‌شود اما بیشتر با موسیقی مناطق Kollasuyo یا Aymara در اطراف دریاچه تیتیکاکا مرتبط است. از نظر تاریخی؛ به دلیل جغرافیای کوهستانی پیچیده‌ی منطقه و به دلیل عوامل دیگر، در برخی مناطق، هر جامعه ساز سیکو (Siku) خاص خود را با کوک، شکل و اندازه مختص به خود توسعه داده‌. علاوه بر این، هر جامعه سبک نوازندگی خود را ایجاد کرده است. امروزه سیکو از ریشه‌های سنتی خود جدا شده و به گونه‌ای استاندارد شده که با فرم‌های مدرن موسیقی غربی همخوانی داشته باشد. سیکو به طور معمول از شاخه‌ی بامبو ساخته می‌شود اما از پرهای کندور، استخوان و بسیاری مواد دیگر نیز ساخته شده است. به علاوه برای تغییر کیفیت صدا، از انواع مختلفی از بامبو استفاده می‌شود. Songo یا بامبوی کم‌عمق، نسبت به بامبوی عمیق معمولی صدای بلندتر و طنین اندازتری دارد اما به دلیل شکنندگی‌ای که دارد، کم‌تر از آن استفاده می‌شود. سیکو در دو ردیف لوله تقسیم شده است. این ردیف‌ها باید از تمام نت‌ها تشکیل شده باشند تا بتواند یک گام کامل را اجرا کنند. به طور سنتی، دو نوازنده ملزم به نواختن سیکو بودند که هرکدام یک ردیف ساز را می‌نواختند. یک قسمت از ساز را ایرا (Ira) می‌نامند و دیگری را آرکا (Arka). ایرا را از نظر معنوی با اصل مرد و آرکا را با اصل زن تطابق داده‌اند. زمانی که نوازندگان به دو بخش تقسیم می‌شوند؛ بخش اول ایرا را می‌نوازند و بخش دوم، آرکا. این کار،‌صدای استریوفونیک متمایزی را به موسیقی آند می‌بخشد. اکنون معمول‌تر است که یک موزیسین، هر دو ردیف ساز را با هم بنوازد اما گروه‌های روستایی شیوه‌ی نوازندگی سنتی را حفظ کرده‌اند.

کوویتسی (Kuvytsi)

کوویتسی (Kuvytsi)، نوع اوکراینی و روسی «پن فلوت» است. پن پایپ‌ها در کاوش‌های باستان شناسی در اوکراین پیدا شده‌اند و قدمت آن‌ها به حدود 5000 سال قبل برمی‌گردد. انواع مختلف کوویتسی در اوکراین وجود دارد، مانند: کوویتسی یک طرفه، که از یک چیدمان لوله از بزرگ به کوچک در یک ردیف تشکیل شده و کوویتسی دو طرفه، که بزرگترین لوله‌ی آن در مرکز قرار گرفته. این سازها توسط آنسامبل‌های Chernihiv و در غرب اوکراین مورد استفاده قرار گرفتند. کوویتسی (Kuvytsi) به‌راحتی نت‌های کروماتیک را اجرا می‌کند. این کار با خم کردن زاویه‌ی لوله‌ها نسبت به لب‌های نوازنده انجام می‌شود. در این ساز،‌ جریان هوا در انتهای لوله (به جای نزدیک لبه) شکسته می‌شود.

چیفلو/زیپرو (Chiflo/Xipro)

یک «پن فلوت» کوچک به نام Chiflo یا Xipro، توسط تراش‌دهنده‌های چاقوی متحرک گالیسیایی در پرتغال، اسپانیا، آرژانتین و مکزیک مورد استفاده قرار گرفت که؛ گام‌های سریع و بلند را برای اعلام ورود خود به محله می‌نواختند. این ساز به طور سنتی از یک تکه چوب ساخته می‌شد، اما اخیراً توسط پلاستیک ساخته می‌شوند.

فیرلینفو (Firlinfeu)

فیرلینفو (Firlinfeu)، ساز رایج محبوب در بریانزا، استان مونزا و ضلع جنوبی استان‌های لکو و کومو (ایتالیا) است.

کوییلز (Quills)

ساز آمریکایی آفریقایی که عمدتاً از طریق ضبط‌های Henry Thomas در دهه 1920 و Sid Hemphill، نوازنده‌ی موسیقی دلتا بلوز، شناخته می‌شود. اخیراً Dom Flemons، نوازندگی با این ساز را احیا کرده‌است.

لارچمی/ سوناری (Soinari/Larchemi)

لارچمی یا سوناری، یک ساز موسیقی باستانی گرجستانی از خانواده‌ی «پن فلوت» است. این ساز در Samegrelo، به لارچمی و در Guria به سوناری معروف است. اما با وجود تفاوت در نامشان، هیچ تفاوتی در ساز وجود ندارد. فقط ممکن است سازهایی که در Guria هستند، کمی کوچک‌تر باشند. لارچمی در گذشته در Abkhazia، Imereti و Lazeti (جایی که به آن Ostvinoni می‌گفتند) نیز یافت می‌شد. در سال 1958، زمانی که توسط Kakhi Rosebashvili مورد مطالعه قرار گرفت، تا حد زیادی ناپدید شد. لارچمی از یک ردیف شش عددی نی تشکیل شده. دو لوله‌ی باس در وسط، با یک فاصله‌ی دوم با یک‌دیگر کوک می‌شوند. لوله‌های دیگر به فاصله‌ی سوم از آن‌ها کوک می‌شوند. این ساز می‌تواند توسط دو نوازنده که هرکدام سه‌تا از لوله‌ها را می‌نوازند، نواخته شود.

اکثر نوازندگان برجسته‌ی «پن فلوت»، اهل رومانی هستند.

منابع: ویکی‌پدیا، Worldhistory