تمپو یا تندا چیست؟ و تمپو چطور در موسیقی استفاده می‌شود؟

تمپو یا تندا (tempo)، سرعت اجرای ضرب‌ها، یعنی سرعتی است که یک قطعه‌ی موسیقی در آن اجرا می‌شود. معمولا نوازندگان به سه طریق با تمپو آشنا می‌شوند: BPM، اصطلاحات ایتالیایی و زبان غیر رسمی. در ابتدا به نظر می‌رسد که آشنایی با چهار اصطلاح مبانی موسیقی برای ورود به بحث «تمپو» ضروری باشد. این چهار اصطلاح عبارتند از: ریتم، میزان، ضرب و وزن.

آن‌چه در این مطلب می‌خوانید:

• ریتم چیست؟
• ضرب و وزن در موسیقی چیست؟
• میزان در موسیقی چیست؟
• BPM یا ضرب در دقیقه چیست؟
• اصطلاحات ایتالیایی در موسیقی
• زبان غیر رسمی در موسیقی چیست؟
• از تمپو چطور در موسیقی استفاده می‌شود؟
• تمپو و مترونوم

ریتم چیست؟

کنار هم قرار گرفتن کشش‌های زمانی مختلف در یک الگوی متناوب را ریتم (ضرباهنگ) می‌نامند. در طبیعت، گردش فصول یا توالی روز و شب پدیده‌های ریتمیک به شمار می‌آیند. یقینا طول تمام روزها یا شب‌ها یکسان نیستند ولی چون در یک الگوی متناوب (شبانه روز) تکرار می‌شوند، پس دارای ریتم هستند. می‌توان وجود ریتم را در ضربان قلب، نفس کشیدن، راه رفتن، دویدن، توالی امواج دریا و… نیز تشخیص داد. تمامی آن‌ها از الگوهای ریتمیکی تشکیل شده‌اند که ممکن است به طور منظم و زمانمند باشند یا نباشند. در هنرهای تجسمی تکرار، تغییر و حرکت عناصر بصری (نقطه، خط، سطح و…) موجب پیدایش ریتم خواهد شد. در موسیقی از کنار هم قرار گرفتن ارزش‌های زمانی متفاوت یا یکسان (سفید، سیاه، چنگ و…) ریتم به وجود می‌آید. خواندن یک خط ریتمیک بدون داشتن نام نت‌‌ها ریتم‌خوانی نامیده می‌شود.

الگوهای ریتمیکی نیز وجود دارند که می‌توان آن‌ها را به صوت‌های تأکیددار و بی‌تأکید تقسیم نمود و غالبا دارای دوره‌های منظم هستند. به عنوان مثال هرگاه با اندکی دقت به تیک‌ و تاک ساعت گوش دهیم، یک دوره دو‌ضربه‌ای که به طور مرتب تکرار می‌شود، قابل تشخیص است، تیک، تاک/ تیک، تاک و…دوره‌های سه ضربه‌ای و چهار ضربه‌ای نیز می‌توانند وجود داشته باشند.

ضرب و وزن در موسیقی چیست؟

ضربه‌های منظم و تکرارشونده که می‌توانند موسیقی را به واحدهای برابر زمانی تقسیم کنند، ضرب (Beat/ Pulse) نامیده می‌شوند. اگر ضرب‌ها را در قالب گروه‌های منظم و دارای ضرب‌های قوی و ضعیف سازمان دهیم، متر (Meter) یا وزن به وجود می‌آید. به بیان دیگر هرگاه یک الگوی ریتمیک دارای ضرب‌های منظم و زمانمند و صداهای تاکید‌دار و بی‌تاکید باشد، متر یا وزن پدید می‌آید. در موسیقی تقریبا تمام افراد ضرب را حس می‌کنند و ممکن است با کوبیدن پا یا کف زدن به آن واکنش نشان دهند.

میزان در موسیقی چیست؟

بر روی خطوط حامل، یک دوره‌ی دو ضربی، سه ضربی یا … را بین دو خط عمودی قرار می‌دهند و به آن میزان (Measure/Bar) می‌گویند و آن خطوط عمودی را خط میزان (Barline) می‌نامند.

BPM یا ضرب در دقیقه چیست؟

در این روش از شمارش عددی برای نشان دادن تمپو استفاده می‌شود. عبارت ضرب در دقیقه (Beats per minute) خودش توضیح می‌دهد که چه معنایی دارد. این روش تعداد ضرب در هر دقیقه را نشان می‌هد. برای مثال تمپویی که با ۶۰ BPM نشان داده می‌شود، به این معناست که یک ضرب دقیقا در هر ثانیه شنیده می‌شود (در یک دقیقه 60 ضرب وجود دارد). یک تمپوی ۱۲۰ BPM سرعتش دو برابر است، یعنی در هر ثانیه دو بار ضرب می‌زنیم و سرعت قطعه دو برابر است.

به لحاظ نت‌نویسی موسیقی یک ضرب یا beat تقریبا همیشه معادل یک قطعه از کسر میزان (Time signature) است. برای مثال در یک کسر میزان با مخرج ۴ (۲/۴، ۳/۴، ۴/۴)، یک ضرب معادل یک چهارم نت‌ها است. این قضیه کاملا قراردادی است. یعنی آهنگساز در سمت چپ بالای قطعه، کشش یک نت (معمولا نت سیاه) را به نسبت دقیقه مشخص می‌کند و زمان بقیه‌ی نت‌ها با توجه به آن نت مشخص می‌شود. اگر زمان نت‌ها طولانی باشد، طبعا قطعه کندتر می‌شود و اگر زمان نت‌ها کوتاه شود، قطعه تمپوی تندتری دارد.

BPM، دقیق‌ترین راه برای مشخص کردن تمپوی سریع یا تمپوی آرام است. این خصوصیت در جاهایی که مدت زمان موسیقایی اهمیت زیادی دارد، برای مثال در ساخت موسیقی فیلم، کاربرد فراوان دارد. جای دیگری که تمپو بسیار اهمیت دارد، هنگام تنظیم مترونوم است. این اهمیت تا جایی است که گاهی از اصطلاح « مترونوم مارکینگ» (Metronome Marking) برای توصیف ضرب در دقیقه استفاده می‌شود.

اصطلاحات ایتالیایی در موسیقی

برای قرن‌ها، زبان ایتالیایی زبان موسیقی بوده است. معمولا دستور‌العمل‌های مربوط به شیوه‌ی اجرای قطعات، خصوصا قطعات کلاسیک، به زبان ایتالیایی بر روی برگه‌ی نت درج می‌شده است. وقتی بحث بر سر تمپو باشد، اصطلاحات ایتالیایی خاصی وجود دارد که تغییرات تمپو را به صورت اطلاعات مخصوص سرعت موسیقی منتقل می‌کنند.
تمپوی یک قطعه همیشه یکسان نیست. تند کردن تدریجی تمپو با اصطلاح Accelerando و کند کردن تدریجی آن با اصطلاح Ritardando نشان داده می‌شود. «آچله راندو» بر هیجان موسیقی می‌افزاید و «ریتارداندو» با کاهش تنش و فرا رسیدن پایان هم‌خوانی دارد.

اصطلاحات پایه‌ای تمپو یا مترونوم مارکینگ

• Larghissimo بسیار بسیار آرام (20 BPM)
• Grave آرام و موقر (40-20)
• Lento به آرامی (60-40)
• Largo معروف‌ترین نشانه برای تمپوی آرام (60-40)
• Larghetto نسبتا گسترده و هنوز آرام (66-60)
• Adagio اصطلاح دیگری برای تمپوی آرام که معمولا ترجمه می‌شود «به راحتی» (76-66)
• Adagietto نسبتا آرام (80-70)
• Andante moderato کمی آرام‌تر از Andante
• Andante تمپوی معروفی که معمولا ترجمه می‌شود به «سرعت قدم زدن» (108-76)
• Andantino کمی سریع‌تر از Andante
• Moderato به طور میانه یا متوسط (120-108)
• Allegretto نسبتا تند (120-112)
• Allegro moderato نسبتا سریع (124-112)
• Allegro معروف‌ترین و رایج‌ترین تمپو که به «سرعت ضربان قلب» معروف است. (168-120)
• Vivace زنده و تند (176-168)
• Vivacissimo بسیار تند و زنده
• Allegrissimo بسیار تند
• Presto معروف‌ترین تمپوی قطعات تند است که برای موومان‌های تند در سمفونی‌ها به کار می‌رود (200-168)
• Prestissimo فوق‌االعاده تند (بالای 200)

زبان غیررسمی در موسیقی چیست؟

موزیسین‌های سبک راک و جاز گرایش دارند که از اصطلاحات رایج ایتالیایی برای نام‌گذاری تمپوهای مختلف استفاده نکنند. به جای آن از اصطلاحات غیر رسمی زبان انگلیسی روزمره مثل fast، slow، lazily relaxed و moderate استفاده می‌کنند. در چنین گروه‌های موسیقی روش‌های خاصی برای حفظ سرعت قطعه وجود دارد. برای مثال دارمر، با صدای درام استیک ممکن است تمپوی گروه را رهبری کند یا این‌که یکی از اعضای گروه با اجرای تک‌نوازی (سولو) تمپو را برای سایر نوازندگان نگه دارد.

از تمپو چطور در موسیقی استفاده می‌شود؟

تمپو یکی از عناصر کلیدی در اجرای موسیقی است. در یک قطعه‌ی موسیقی، تمپو به همان انداز‌ه‌ای که ملودی، ریتم، هارمونی و شعر اهمیت دارند، عاملی اثر‌گذار محسوب می‌شود. معمولا رهبران ارکستر‌های کلاسیک برای اینکه مخاطبان بتوانند اجرای آن‌ها را از یک قطعه، از دیگر اجراهای ارکسترال تشخیص بدهند، قطعات موسیقی کلاسیک را با تمپوهای متفاوتی اجرا می‌کنند. با این حال تعیین سرعت قطعه‌ی موسیقی همیشه مورد نظر موسیقی‌دانان بوده است. از نت‌نویسی‌های موتزارت گرفته تا پیر بولز، این موسیقی‌دانان از تعداد زیادی دستور‌العمل در خصوص تمپو استفاده کرده‌اند. تمپو خصوصا در مورد موسیقی بک‌گراند فیلم، اهمیت ویژه‌ای دارد زیرا هر تمپو برای ایجاد حال‌و‌هوای خاصی ضروری است.
یک تمپوی بسیار رایج، «تمپوی ضربان قلب/ Allegro» است که دقیقا منطبق با سرعت ضربان قلب در دقیقه است. این سرعت چیزی حدود ۱۲۰ تا ۱۳۰ ضرب در دقیقه است. تحقیقات نشان می‌دهد که به طرز چشمگیری در تک آهنگ‌ها از این تمپو برای تنظیم سرعت استفاده شده است.

تمپو و مترونوم

نوازندگان، به خصوص نوآموزان، از دستگاهی به نام مترونوم برای کنترل تمپوی قطعه استفاده می‌کنند. معمولا فاصله زمانی هر رفت و برگشت عقربه‌ی مترونوم معادل یک بیت یا ضرب محاسبه می‌شود. اعداد نشانه‌ی مترونوم، اشاره به تعداد دقیق ضربه‌ها در دقیقه دارند. برای نمونه می‌توان تمپوی «آندانته» را با نشانه‌ی مترونومی ۶۰ و تمپوی «آلگرو» را با نشانه‌ی مترونومی ۱۱۶ مشخص کرد.
مترونوم‌ها به دو صورت مکانیکی و دیجیتالی وجود دارند و در همه‌ی آن‌ها می‌توان عدد تمپو را برای هر ضرب مشخص کرد؛ مترونوم سر هر ضرب تیک تاک می‌کند و شما می‌توانید زمان دقیق هر ضرب را با تیک تاک مترونوم هماهنگ کنید و به اصطلاح سرضرب بنوازید. همچنین می‌توانید سرعت نواختن قطعه را هم تغییر دهید؛ اگر خواستید قطعه را تندتر بنوازید عدد تمپو را بالا می‌برید و برعکس. (توصیه می‌کنیم برای به دست آوردن اطلاعات بیشتر درباره‌ی انواع مترونوم به این صفحه مراجعه کنید.)

منابع:
SMASTERCLASS
مبانی موسیقی، کیوان جعفری نژاد، نشر: کارنامه کتاب

محصولات پرفروش