داربوکا یا تمپو چیست؟

داربوکا، یکی از انواع سازهای پوست‌صدای یک طرفه، با بدنه‌ای به شکل «گابلت» یا «جام» است که به طوره ویژه در مصر، خاورمیانه، شمال آفریقا و جنوب آسیا و اروپای شرقی استفاده می‌شود. داربوکا در خانواده‌ی گابلت دارم‌ها (درام‌های به شکل جام) قرار دارد.

«پوست صداها» يا «ممبرانوفون‌ها» گروهی از سازها هستند كه در آن‌ها صدا از طريق ارتعاش پوست حاصل می‌شود. پوست‌صداها را می‌توان در یک تقسیم‌بندی به دو گروه کلی تقسیم کرد: پوست‌صداهای دو طرفه مثل انواع دهل و طبل‌ها و پوست‌صدا‌های یک طرفه كه از يک طرف باز و يک طرف بسته‌اند. يک طرف بازها، بدنه‌ای استوانه‌ای يا شبه استوانه‌ای دارند كه بر روی يک دهانه‌ی آن پوست كشيده می‌شود و داربوکا جزء همین دسته است. موادی که به طور سنتی برای ساخت بدنه‌ی داربوکا مورد استفاده قرار می‌گیرد سفال و سرامیک و گهگاه فلز است و پوست روی سر ساز معمولا از جنس پوست بز است، اما داربوکاهای مدرن به طور معمول بدنه‌ای فلزی دارند که سر آن‌ها با پوست‌های مصنوعی (پلاستیکی) پوشیده شده است.

تاریخچه

ریشه‌ی واژه عربی مصری «داربوکا» احتمالا به واژه «دَرَبَ» به معنی ضربه زدن بر می‌گردد. این ساز از هزاران سال پیش در فرهنگ‌های منطقه‌ی بین‌النهرین و مصر باستان استفاده می‌شده است. شواهدی مربوط به وجود گابلت درام‌ها از حدود ۱۱۰۰ پیش از میلاد مسیح در مناطق بابل و سومر باستان به دست آمده است. در برخی مناطق آسیایی، داربوکاهایی در اندازه‌ی بزرگ دیده می‌شود که هنگام نواختن روی زمین گذاشته می‌شوند و در مراسم مذهبی در معابد استفاده می‌شوند.

تکنیک‌های نواختن

ابتدا به این نکته توجه کنید که گابلت درام‌هایی که درشمال آفریقا و آسیا رایج هستند و داربوکا جزء آن‌ها است، از نظر نوع نواختن با درام‌های مشابهی مثل جیمبِی که متعلق به غرب آفریقا هستند، فرق دارند.

دو نوع اصلی از گابلت درام‌های شمال آفریقا و آسیا وجود دارد، یکی استایل مصری است که به نام تَبلا (Tabla) هم رواج دارد و نوع دیگر، استایل ترکی است. اجرای ریتم‌های تند با نوع مصری بهتر است. گابلت درام ممکن است که زیر بازوی نوازنده (معمولا برای چپ دست‌ها، دست راست و برای راست دست‌ها، دست چپ) قرار گیرد یا اینکه در حالی که نوازنده نشسته است به پهلو روی پاهای او قرار گیرد .بعضی از درام‌ها وسایل جانبی مثل استرپ یا بند دارند که به وسیله‌‌ی آن می‌توانند روی شانه آویزان شوند، در این حالت نوازنده می‌تواند در حالت ایستاده یا حتی در حالت رقص نیز درام خود را بنوازد.

سه تن صدایی اصلی که معمولا با گابلت درام اجرا می‌شود، عبارتند از: صدای اول که به صدای Doom مشهور است، این صدا با استفاده از کف دست و طول انگشتان در مرکز سر ساز ایجاد می‌شود و برای ایجاد صدایی بازتر باید سریع‌تر دست را از روی پوست برداشت. صدای دوم Tak نام دارد، این صدا زیرتر است و با ضربه‌ی نوک انگشتان به لبه‌های سر ساز ایجاد می‌شود. صدای Tak که با دست غیر اصلی نوازنده ایجاد می‌شود، مثلا اگر چپ دست است با دست راست آن را ایجاد می‌کند، به صدای Ka نیز مشهور است. صدای سوم یک صدای بسته (closed sound) است که به صدای pa یا sak شهرت دارد. برای ایجاد این صدا دست به صورت خیلی کوتاه روی پوست ساز قرار می‌گیرد و اجازه نمی‌دهد که صدایی باز شکل بگیرد. علاوه بر این سه صدای اصلی، تکنیک‌های پیچیده‌تری هم وجود دارد که برخی از آن‌ها عبارتند از snaps, slaps, pops – rolls. این تکنیک‌ها به عنوان زینت به کار می‌روند. کف زدن و ضربه به بدنه‌ی درام هم جز تکنیک‌هایی است که به تکنیک‌های اجرایی روی سر ساز اضافه می‌شوند. تکنیک دیگری که در کشورهای یونان، بلغارستان، ترکیه و مصر رایج است، ضربه زدن با انگشتان یک دست به همراه ضربه با یک استیک یا چوبک در دست دیگر است.

انوع پوست

پوست‌های بسیار متنوعی برای داربوکا وجود دارد که هر کدام رنگ صدایی خاص خود را ایجاد می‌کنند. از آن جمله می‌توان به پوست‌های مصنوعی همچون پوست شفاف، پوست پاور بیت، پوست فیبر رمو و پوست‌های طبیعی همچون، پوست ماهی (فیش اسکین) و پوست بز اشاره کرد. پوست شفاف از جنس پلاستیک است و رایج‌ترین نوع پوست داربوکا در بازار محسوب می‌شود. بسیاری از نوازندگانی که به موسیقی عربی و موسیقی رقص علاقه دارند این پوست را ترجیح می‌دهند. وقتی درباره‌ی پوست‌های طبیعی صحبت می‌کنیم، منظور رایج‌ترین پوست‌ها، یعنی پوست ماهی و بز هستند. این پوست‌ها توسط سازنده‌ی داربوکاهایی از جنس سرامیک و سفال استفاده می‌شوند.

در ویدیوی زیر می‌توانید اجرای ده ریتم برترخاورمیانه‌ای را با داربوکا مشاهده کنید.

تمپو

در ایران از داربوکا به عنوان تمپو یا ساز «تمپوی عربی» یاد می‌شود. کاربرد این ساز معمولا در موسیقی فلکلوریک بیشتر است. البته در موسیقی‌های تلفیقی نیز کاربرد دارد، اما نقش اساسی آن در موسیقی نواحی جنوب ایران یا به اصطلاح «بندری» بیشتر محسوس است. با اینکه شکل ظاهری‌اش بسیار شبیه به تنبک است، ولی شیوه‌ی نواختن و رنگ صدایش کاملاً متفاوت است. در بنادر و جزایر هرمزگان تمپو همراهی کننده‌ی عود، آواز و چند ساز کوبه‌ای دیگر است. در هرمزگان هم تمپوی سفالی و هم تمپوی فلزی متداول‌اند و رپرتوار گروه‌هایی که تمپو در آن‌ها حضور دارد بیشتر موسیقی عربی و گاه نیز موسیقی بومی هرمزگان است. واژه‌ی تمپو ممکن است یک«نام آوا» و بر گرفته از دو صدای اصلی این ساز یعنی «تم» و «پو» (مانند تم و بک = تمبک) و یا همان تمپو به معنای سرعت و در کاربرد عملی آن، ضرب، باشد. تمپوهای رایج در ایران سفالی و یا فلزی‌اند. نوع سفالی آن قدمت بیشتری دارد و صدای تمپوی سفالی به علت جنس آن بهتر و پخته‌تر است.

استفاده از تمپو یا داربوکا در موسیقی کلاسیک غربی

اولین باری که از گابلت درام در موسیقی غربی استفاده شد در اپرای Les Troyens اثر هکتور برلیوز، آهنگساز فرانسوی بود. آهنگساز مصری حليم عبدالمسيح الضبع‎ نیز برای اولین بار در دهه‌ی ۱۹۵۰، قطعاتی را برای گابلت درام و ارکستر ساخت.

منابع:
Arabi Instruments
wikipedia.org