جلسه‌ی هشتم: زینت در موسیقی
جلسات تئوری موسیقی را با یادگیری نت‌های زینت ادامه می‌دهیم که به بسیاری از ملودی‌های محبوب، ساختار و رنگ می‌بخشند.
در جلسه‌ی هفتم آموختیم که چگونه تغییر گام‌ها (مدولاسیون)، به موسیقی فرم، رنگ و حرکت می‌بخشد و اهمیت شناخت «دایره‌ی پنجم‌ها» را بیان کردیم.
در این جلسه به مبحث زینت‌ها (Ornaments) در موسیقی می‌پردازیم که به موسیقی ما شکل می‌دهند. در متون موسیقیایی از واژه‌ی «زینت» (Ornaments) برای اشاره به تزیین یا آرایش ملودی استفاده می‌شود. زینت‌ها اغلب نت‌های کوتاهی هستند که برای تاثیر بیان بیشتر، بر نقاط یا بخش‌های خاصی از ملودی تاکید می‌کنند.
این نقشِ بیانی، در قلب زینت‌هاست. به‌عنوان یک نوازنده‌ی پیانو باید از شیوه‌ی درستِ اجرای زینت‌ها اطمینان حاصل کنیم تا تاثیر آن‌ها را در بیان شخصی خود به حداکثر برسانیم. زینت‌ها معمولا نقشی جدایی‌ناپذیر در چارچوب ملودیک و محتوای موسیقی دارند. با این وجود، تزئینات زیاد در یک قطعه خوشایند نیست و می‌تواند زننده باشد، به‌خصوص اگر علایم کاملا قابل درک نباشند.
برای رسیدن به مرحله‌ای که از شیوه‌ی اجرای زینت‌ها در هر قطعه اطمینان داشته باشیم، باید بتوانیم به سوالات مختلفی پاسخ دهیم؛
زینت از چه نتی آغاز می‌شود؟ قبل از ضرب اجرا می‌شود یا روی ضرب یا پس‌از آن؟ دوام هر نت نامطبوع (دیسونانس) چه‌مدت است؟
پاسخ این سوالات به‌طور کلی به سبک، دوره‌ی موسیقی، سرعت و محتوای آن بستگی دارد. برای مثال هرکدام از سه مکتبِ ملیِ اصلیِ موسیقیِ باروک (فرانسوی، آلمانی و ایتالیایی)، قاعده‌های خاص خود را در اجرای تزیینات داشتند و پس از آن، در قرن‌های بعدی نیز رویکردهای متفاوتی ایجاد شده‌است. بنابراین می‌توان گفت که شیوه‌ی اجرای هر زینت، تاحدودی غیرقابل پیش‌بینی است.
اما ناامید نشوید. در این مقاله و شماره‌ی بعدی، به اصول اولیه که شامل: تریل‌ها (trills)، نت‌های گریس (Grace Notes)، آچیاکاتورا (Acciaccatura)، موردانت‌ها/ گزش‌ها (Mordents)، اپوجیاتورا (Appoggiatura) و گروپتو/ قلاب (Turn) می‌شود، پرداخته‌ایم. دانستن شیوه‌ی عملکرد نت‌های زینت، تاثیر مهمی ایجاد می‌کند. به ندرت یک راه واحد برای اجرای صحیح یک زینت وجود دارد. با این وجود هرچه از اصول کلی آگاهی بیشتری داشته باشیم، شانس بیشتری وجود دارد که همزمان که به مقصود آهنگساز می‌رسیم، تا حد ممکن رسا و بیانگر باشیم.
نشانه‌ها، نمادها و بداهه‌پردازی
زینت‌ها معمولا در دوران گذشته، خصوصا در دوره‌ی باروک و اوایل کلاسیک به‌صورت بداهه اجرا می‌شدند. به علت انعطافِ ریتمیک و پیچیدگیشان، آهنگسازان از نمادهای مختصر برای نشان‌دادن آن‌چه که درنظر داشتند، استفاده می‌کردند. مانند دو مثال زیر:
با ادامه‌ی قرن نوزدهم، آهنگسازان به‌طور فزاینده‌ای علاقمند شدند که موسیقی خود را با دقت یادداشت کنند؛ بنابراین احتمال این‌که زینت‌ها به‌صورت کامل نوشته شوند، بیشتر بود. گرچه هم‌چنان از نمادهای مختصر (که اکنون هم استفاده می‌شود) استفاده می‌شد.
تلاش برای توصیف تئوریک (نظری) شیوه‌ی کارکردِ صوتیِ نمادِ زینت‌ها، تاحدی با مفهوم کلی زینت مغایرت دارد. چراکه بیشتر به خودجوشی، انعطاف ریتمیک، تیزبینی و مهارت و واکنش شخصی فرد به جنبه‌های بیانگر موسیقی ارتباط دارد.
برای نشان دادن نحوه‌ی عملکرد هر نماد ازطریق نت‌نویسی استاندارد، این خطر وجود دارد که تفاوت‌های ظریف ریتمیک آن‌ها از بین برود. نت‌نویسی ریتمیک با نسبت‌های ریاضیاتی‌اش، نمی‌تواند به‌طور کامل نشان دهنده‌ی نوانس بسیاری از زینت‌ها باشد؛ به‌همین دلیل است که آهنگسازان برای نشان دادن تزئینات از نمادهای اختصاری استفاده می‌کنند. درواقع این نمادها روش خوبی برای رساندن منظور هستند، زیرا؛ به‌جای این‌که نت‌نویسی را به نسبت‌های به‌خصوصی محدود کنند، درجه‌ای از بی‌قاعدگی و انعطاف‌پذیری ریتمیک را نشان می‌دهند. زمانی به مشکل برمی‌خوریم که لازم است نماد را به کسی که شناختی از آن ندارد، توضیح دهیم؛ در این‌صورت باید نماد را به‌صورت جداگانه، با ویژگی‌های اصلی‌اش و با صرف‌نظر از بافت موسیقی، معرفی کنیم.
تریل‌ها (Trills)
معمول‌ترین زینت، تریل (Trill) است. تریل: تناوب (جابه‌جایی) سریع بین دو نت است که با یک‌دیگر فاصله‌ی نیم یا یک‌پرده‌ای دارند. نماد تریل با یک tr یا ~~~~~~~~~~tr در بالای نت مشخص می‌شود. روش دقیق اجرای تریل به سَبک و تمپو (سرعت) موسیقی بستگی دارد. این جنبه‌ها بر سرعت و تعداد تکرارها تاثیر می‌گذارد. به‌طور کلی در موسیقی‌هایی که قبل از حدود سال 1825 تا 1830 نوشته شده‌اند (موسیقی رنسانس، الیزابت، باروک و سپس موسیقی کلاسیک تا زمان بتهوون)، تریل‌ها از نت بالای نت اصلی شروع می‌شدند. این‌کار تعداد زوجی از نت‌ها را به ما ارائه می‌دهد:
در دوره‌ی کلاسیک، تریل‌ها معمولا با الگوی زیر خاتمه می‌یافتند که باعث داشتن پایانی روان می‌شده:
این الگو گاهی با استفاده از نوع دیگری از زینت نشان‌داده می‌شود:
نت‌های گرِیس (Grace Notes)
این نت‌های کوچکی که در تصویر بالا نشان‌داده شده‌اند (نت‌های گریس)، معمولا نسبتا سریع اجرا می‌شوند اما مانند تمام نت‌های گریس، باید سرعتشان با ویژگیِ موسیقی‌ای که در آن اجرا می‌شوند متناسب باشد. ضرب نت‌های کامل بیشتر از این نت‌ها مورد توجه است؛ بنابراین از لحاظ نظری تغییری در کشش زمانی ایجاد نمی‌کنند.
گروه‌هایی از دو یا چند نتِ گرِیس، معمولا با دولاچنگ‌های متصل به‌هم با یک کمان، نشان‌داده می‌شوند. برای تعیین نحوه‌ی نواختن آن‌ها باید بافت موسیقی را درنظر بگیرید و از خود بپرسید که چرا آهنگساز برای موسیقی خود از این روش نت‌نویسی استفاده کرده است؟
به‌عنوان مثال: آیا آن‌ها می‌خواستند ریتمی را نشان‌دهند که نت‌نویسی آن به هیچ شیوه‌ی دیگری امکان‌پذیر نبود؟ آیا قواعد نت‌نویسیِ در دورانی که این قطعه در آن نوشته شده، به ریتمی خاص اشاره دارد؟ آیا یک نتِ مهم را تقویت کرده و بر آن تاکید می‌کنند؟ یا بیشتر به‌منظور جهت‌دهی و ایجاد جریانِ ملودیک است؟
بیایید به مبحث تریل برگردیم؛ بعد از حدود سال 1825 تا 1830، تریل معمولا از نتِ اصلی شروع می‌شود و اغلب شامل الگوی پایان است:
اگر نت بالایی تریل به علامتِ عرضی احتیاج داشته‌باشد؛ معمولا در بالای نماد تریل (tr) یا درون کروشه، در بالای نت، نشان‌داده می‌شود:
این مسئله در شیوه‌ی اجرای تریل؛ که آیا از خودِ نت شروع کنیم یا از نت بالاییِ آن؟ هنوز به‌صورت قطعی مشخص نشده‌است. به‌عنوان مثال: به‌نظر می‌رسد که شوپن (Chopin) روش دوره‌ی باروک را دنبال می‌کند و از نتِ بالایی شروع به نواختن تریل می‌کند. هم‌چنین تریل را با یک نتِ گریسِ کوچک (Grace Note) که با همان فرکانس در قبل از نتِ اصلی قرار دارد، می‌نوازد. (مثال: تریلِ بلند در ملودی نوکتورن اپوس ۶۲ – شماره‌ی یک)
آچیاکاتورا (Acciaccatura)
آچیاکاتورا (Acciaccatura)، نت بسیار کوتاهی است که قبل از نتِ اصلی اجرا می‌شود و در زبان محاوره‌ای به آن نتِ شکسته (Crushed Note) گفته می‌شود. در حقیقت Acciaccare در زبان ایتالیایی به معنی «خرد کردن» است. این زینت معمولا روی ضرب اجرا می‌شود اما ممکن است درست قبل از آن نیز اجرا شود. (این نت فاقد ارزش زمانی است) آچیاکاتورا معمولا یک نتِ چنگِ کوچک با یک خطِ کج روی دسته‌ی آن است که اغلب با یک کمان نازک به نتِ اصلی متصل می‌شود:
در جلسه‌ی نهم، تعداد بیشتری از زینت‌های مهم دوره‌های باروک و کلاسیک را بررسی می‌کنیم، از جمله: موردانت‌ها/ گزش‌ها (Mordents)، اپوجیاتورا (Appoggiatura) و گروپتو/ قلاب (Turn).
اگر جلسات گذشته را از دست داده‌اید، می‌توانید آن‌ها را در لیست زیر مشاهده کنید:
منبع: Pianist