ساز لیر (Lyre)، سازی است که با نام‌های شلیاق یا چنگ رومی هم در زبان فارسی به کار برده شده است. در اساطیر یونان، ساخت آن را برای اولین بار به هرمس نسبت می‌دهند. هم‌چنین شخصیت دیگر اسطوره‌های یونان، اورفئوس، نوازنده زبردست این ساز بوده و داستان‌های متعددی از او و سازش در اساطیر یونان موجود است. در ستاره‌شناسی نیز، صورت فلکی شبیه این ساز را به نام «لیرا» یا «شلیاق» می‌شناسند. پیشتر در مجله پیانو باربد درباره حضور ساز لیر و چنگ در اسطوره‌های یونان، نوشته بودیم.
ساز لیر از خانواده سازهای زهی‌زخمه‌ای است. سازهای زهی‌زخمه‌ای یکی از زیر‌مجموعه‌های سازهای زهی هستند که با کندن زه یا تار ساز نواخته می‌شوند. عمل زخمه زدن با انگشت یا با استفاده از پیک انجام می‌گیرد. اجزای ساز لیر عبارتند از: یک محفظه تشدید صدا، چیزی که در ساز چنگ (هارپ) وجود ندارد، دو بازو در کنار محفظه تشدید که توسط یک میله چوبی به هم متصل شده‌اند. یک خرک و سیم‌های موازی با صفحه رویی محفظه تشدید که به میله چوبی بالایی متصل هستند. امروزه به این ساز لیر هارپ (lyre harp) هم می‌گویند.
تفاوت ساز لیر با ساز چنگ چیست؟
تفاوت اساسی بین ساز لیر با چنگ این است که در چنگ، سیمها مستقیما به بدنه خالی ساز وصل می‌شوند، درحالیکه در ساز لیر، سیمها باید یک پل را رد کنند که لرزش و ارتعاش سیمها را به سمت بدنه ساز هدایت می‌کند. درست مثل آنچه در گیتارهای مدرن شاهد هستیم.
لیر را می‌توان روی پا گذاشت و نواخت و از این نظر به اندازه لپ هارپ (lap harp) امروزی است و کوچکتر از چنگ‌های سلتیک یا چنگ‌های پدال‌دار ارکستری است که باید روی زمین گذاشته شوند. از نظر تعداد سیم هم این دو ساز با یکدیگر تفاوت دارند. تعداد سیم‌های لیر بسیار کمتر از چنگ است. در اساطیر یونان آمده است که آپولو، در ابتدا یک لیر با ۳ سیم داشت و بعدا هرمس لیر با ۷ سیم را ساخت و به آپولو داد که با نواختن آن تمام خدایان کوه المپ مدهوش شدند.
در ویدیوی زیر می‌توانید نوای آرامش‌بخش این ساز اسطوره‌ای را بشنوید:
به نظر می‌رسد که ساز لیر، صورت تحول‌یافته گونه‌ای چنگ باستانی باشد. برخی محققان معتقدند که انگیزش ساخت لیر، خصوصا در میان اقوام بیابان‌گرد منطقه خاورمیانه، ساخت سازی شبیه چنگ بوده است که قابل حمل باشد. باید توجه داشت که ساز چنگ به طرز بارونکردنی قدمت دارد. شواهد مربوط به ساز چنگ را می‌توان در آثار مربوط به ۳۳۰۰ تا ۳۰۰۰ سال پیش از میلاد مسیح در منطقه تل مگیدو (مجیدو)، در ۳۰ کیلومتری شمال شرقی حیفا، یافت. مطابق با نظر پروفسور ریچارد دومبریلی (Richard Dumbrill):
چنگ و لیر هر دو احتمالا صورت متحول‌شده سازی به نام کمان (Bow) در دوران میانه سنگی هستند.
این جد بزرگ ساز لیر و ساز هارپ، هنوز هم زنده است و سنت موسیقیایی آن به حداقل ۶۰ هزار سال پیش برمی‌گردد. این ساز هم‌اکنون هم‌چنان بین اقوام آفریقایی رواج دارد.
منابع منتخب:
Michael Levy – Composer for Lyre
گفتگوی‌هارمونیک
