آیا سازدهنی یا هارمونیکا، میتواند یک ساز کامل باشد؟ آیا موزیسینهای جدی در طول تاریخ، این ساز را به عنوان ساز اصلی انتخاب کردهاند؟ در این مطلب در مجله پیانو باربد سعی میکنیم به این پرسشها و پرسشهای دیگری درباره سازدهنی، با عناوین زیر پاسخ دهیم:
- ساختار سازدهنی
- انواع سازدهنی
- تاریخچه سازدهنی
- سازدهنی در سبکهای موسیقی
- سازدهنی در موسیقی فیلم
- مشهورترین نوزاندگان سازدهنی
هارمونیکا یا سازدهنی تاریخچهای طولانی دارد. در واقع سرچشمههای هارمونیکا به سازی در چین میرسد به نام Sheng. هارمونیکا طی سالها دچار تحول شد تا اینکه در سالهای اول قرن نوزدهم یک کمپانی آلمانی به نام هونر، Hohner، سازدهنی به شکل امروزی را وارد بازار کرد. کمپانی آلمانی هونر همچنان اولین و مشهورترین تولیدکننده هارمونیکا در جهان است.
متیوس هونر (Matthias Hohner) هارمونیکا را در قرن نوزدهم به آمریکا معرفی کرد و تاریخچه مدرن هارمونیکا از همینجا شروع شد. هارمونیکا ارزان و قابل حمل بود و بنابراین برای کشوری که مردم در آن مدام در حال جابهجایی بودند، یعنی آمریکای آن زمان بسیار مناسب بود. با اینکه انواع مختلف هارمونیکا وجود داشت، حداقل در دنیای غرب، هارمونیکای دیاتونیک دارای ۱۰ سوراخ از همه بیشتر مورد توجه قرار گرفت.
معمولا تصور درستی از صدای هارمونیکا وجود ندارد. شاید چون خیلی از ما، معمولا صدای هارمونیکا را در دست تازهکارها و یا کسانی که صرفا با آن بازی میکنند شنیدهایم. حتی کسانی هم که با هارمونیکا آشنا هستند، فکر میکنند که این ساز فقط در سبک موسیقی بلوز کاربرد دارد. در حالی که این تصورات درست نیستند. در ادامه یکی از اجراهای باب دیلون، نوازنده زبردست سازدهنی در سبک فولک را با هم تماشا کنیم.
ساختار سازدهنی
همانطور که پیشتر هم گفتیم در دنیای موسیقی غرب، سازدهنی ۱۰ سوارخه از همه مشهورتر است. هر سوارخ دارای دو زبانه یا reed است که وقتی نوازنده به درون سوراخ میدمد (blow) یکی از زبانهها را به لرزه درمیآورد. در حالتی که نوازنده هوا را از درون سوراخها میمکد (draw)، زبانه دیگر به لرزه درمیآید و تولید صدا میکند. بنابراین هر سوراخ توانایی تولید دو نت را دارد و در مجموع یک هارمونیکای ۱۰ سوارخه توانایی تولید ۲۰ نت را دارد.
ساختار و اجزای هارمونیکا به این شرح است: دو ورقه که پوشش بالایی(top cover) و پوشش پایینی (bottom cover) را تشکیل میدهند. دو ورقه برنجی که ریدها یا زبانهها روی آنها قرار دارند و هر کدام از ورقهها ۱۰ زبانه را در خود نگه میدارد. یک بخش دندانهدار به نام شانه (comb) که معمولا از جنس پلاستیک است و سوراخها روی آن قرار دارند. توصیه میکنیم مطلب اصول نگهداری از سازدهنی را در مجله پیانو باربد بخوانید.
انواع سازدهنی
هارمونیکا دارای دو نوع اصلی است:
هارمونیکای دیاتونیک (Diatonic)
هارمونیکای کروماتیک (Chromatic)
پرسش اینجا است که تفاوت هارمونیکای دیاتونیک و کروماتیک چیست؟
هارمونیکای کروماتیک در گام کروماتیک است و تمام نتهای گام کروماتیک از پرده و نیمپرده در آن قابل اجرا است. از نظر ظاهر هارمونیکای کروماتیک دارای یک کلید در انتهای آن است که در حالت دمش و مکش، با نگه داشتن آن،هرنت نیمپرده بالاتریا پایینتر نواخته میشود. هارمونیکای کروماتیک برای ملودیهایی مناسب است که در گامهای بیش از ۷ نت نوشته شده است. از این نوع سازدهنی برای موسیقی پاپ، جاز و کلاسیک استفاده میشود.
با هارمونیکای دیاتونیک تنها میتوان همان نتهایی را نواخت که در آن گام به خصوص که هارمونیکا برای آن ساخته شده است، موجود است. برای نواختن سایر نتهایی که در آن گام وجود ندارد از تکنیکهای خاص زبان، حنجره و لب استفاده میشود. هارمونیکای دیاتونیک متداولترین نوع هارمونیکا است و در سبکهای موسیقی راک، فولک و بلوز استفاده میشود.
تاریخچه سازدهنی
هارمونیکا اولین بار در هزارههای پیشین در چین باستان اختراع شد، نام این ساز شنگ (sheng) بود. هارمونیکای باستانی زبانههایی از جنس بامبو داشت. این ساز در موسیقی سنتی آسیایی جایگاهی ویژه پیدا کرد، در اواخر قرن هجدهم به اروپاییان معرفی شد و به سرعت معروف شد. در اوایل قرن بیستم سازندگان اروپایی ساز دهنی، شروع کردند به طور تجربی سازهایی بسازند که به جای زبانههای چوبی شنگ زبانههای فلزی داشته باشد. اجرای ساز شنگ، مادر سازدهنی امروزی را در ویدیوی زیر تماشا کنید.
در حوالی سال ۱۸۲۰، یک سازنده جوان به نام کریستین فردریش بوشمن، توانست سازی با زبانههای فلزی بسازد. این ساز تنها توانایی اجرای نتهای دمشی (blow) را داشت. او اسم این ساز را «اورا» (The Aura) گذاشت. حوالی سال ۱۸۲۵، شخصی به نام ریچتر، سازی را ساخت که به هارمونیکای مدرن تبدیل شد. نتهایی که ریچتر برای هارمونیکایش انتخاب کرد، دقیقا همان نتهایی است که امروزه در هارمونیکای دیاتونیک وجود دارد. تولید انبوه هارمونیکا در سال ۱۸۲۹ در شهر وین اتریش شروع شد. تولید هارمونیکا به زودی در شهرهای دیگر هم آغاز شد. در دهکدهای در آلمان به نام تروسینگن، کریستین مسنر (Christian Messner) و پسر عمویش که هردو ساعتساز بودند شروع به ساخت هارمونیکا کردند. کار آنها در بازار گرفت و کمی بعد، یکی دیگر از روستاییان تروسینگن به نام متیوس هونر، که او هم ساعتساز بود، تکنیکهای ساخت هارمونیکا را از کریستین مسنر یاد گرفت و به زودی کسبوکار خودش را در ساخت هارمونیکا راه انداخت. هارمونیکا در دنیای موسیقی با نام «هارپ» رواج پیدا کرد، برای اینکه بدانید چرا به هارمونیکا، هارپ هم میگویند، توصیه میکنیم، مطلبی با همین عنوان را اینجا بخوانید.
هرچند که متیوس هونر یک نوازنده برجسته هارمونیکا نیست، اما قطعا یک کارآفرین بسیار موفق است. او تولیدیهای رقبایش را خرید و بالاخره در سال ۱۸۲۹ برای اولین بار هارمونیکا را به آمریکا صادر کرد. جایی که به زودی به بزرگترین بازار هارمونیکا تبدیل شد. در سال ۱۹۰۰، هونر کمپانیاش را به ۵ پسرش واگذار کرد.
در نیمه اول قرن بیستم، محبوبیت هارمونیکا رو به گسترش گذاشت. به طوری که شاهد گروههای بزرگی بودیم که همنوازی هارمونیکا در آنها مرسوم بود. در همین زمان هم سازدهنی یا هارمونیکای کروماتیک که زائدهای کنارش داشت و با آن میشد تمام نتهای گامهای کروماتیک را اجرا کرد، گسترش یافت. در دهه ۱۹۳۰، لری ادلر (Larry Adler) مشهورترین نوازنده سازدهنی بود و شهرتش را تا حوالی سال ۲۰۰۱ حفظ کرد.
سازدهنی در سبکهای موسیقی
هارمونیکا مادر موسیقی بلوز است.
اوتیس اسپن (otis span)
هارمونیکا در دنیای موسیقی غرب ساز بسیار شناختهشدهای است. در گذشته، گروههای موسیقی متشکل از چند نوازنده هارمونیکا وجود داشتهاند. این در حالی است که این روزها این ساز بیشتر با سبک موسیقی بلوز پیوند خورده است. بیشتر کسانی که هارمونیکا را میخرند قصد دارند موسیقی بلوز بنوازند یا صرفا قصد تفریح دارند!
هارمونیکا به طور خاص در موسیقی فولک هم نواخته میشود. دقت کنید که اکثر مردم فکر میکنند که چون هارمونیکا ساز ارزانی است، موزیسینهای جدی سراغش نرفتهاند. این هم تصور اشتباهی است. هارمونیکا هم مثل سایر سازهای موسیقی، نوازندگان درجه یکی در سطح جهانی دارد که موسیقیهای منحصربهفرد وبسیار زیبا را با این ساز مینوازند.
سازدهنی در موسیقی فیلم
سازدهنی، آوای ماندگار مشهورترین سهگانه سینمای جهان، یعنی سه گانه وسترن «دلار» اثر سر جیو لئونه، فیلمساز ایتالیایی شد. آهنگساز این سهگانه، انیو موریکونه، در ساخت موسیقی فیلم خوب، بد، زشت به طور ویژه از سازدهنی استفاده کرده است. قطعه مارستا، ملودی آرام وزیبایی است که با هارمونیکا نواخته میشود (درباره موسیقی این فیلم اینجا را بخوانید). موسیقی موریکونه در فیلمهای وسترن به خاطر سازبندی بسیار خلاقانه و نوآور آن یعنی استفاده از بلز، گیتار الکتریک، سازدهنی و آوای دور دست زنبورک، بسیار مشخص و برجسته است. موسیقی موریکونه که سازدهنی نقش اصلی را در آن بازی میکند موفق شد صحنههای نمای نزدیکی را که در آن شخصیتها یکدیگر را برانداز میکنند و منتظر حرکتی از جانب یکدیگر هستند، پر از تحرک میکند. این انیو موریکونه و موسیقیهایش است که حرکتهای سریع شخصیتها را که به سرعت برقو باد تمام میشوند، ماندگار و خاطرهانگیز کرده است.
فیلم «روزی روزگاری در غرب»، یکی دیگر از آثار این کارگردان ایتالیایی با موسیقی موریکونه است که به خاطر جنبههای فرهنگی، تاریخی و زیباشناختی خود، در سال ۲۰۰۹ مورد توجه قرار گرفت و با ثبت آن توسط کتابخانه کنگره ایالات متحده، در فهرست فیلمهای دارای ثبت ملی، مقرر گردید که این فیلم، برای همیشه و همه زمانها، مورد حفظ و مراقبت قرار گیرد. این فیلم در تهران، پس از دوبله با عنوان داستان بزرگ غرب به نمایش درآمد. یکی از قطعات موسیقی بسیار ماندگار تاریخ موسیقی فیلم و از مشهورترین آهنگهای سازدهنی، قطعه «مردی با سازدهنی» در فیلم روزی روزگاری درغرب است که در ادامه میتوانید، اجرای ارکسترال آن را تماشا کنید.
مشهورترین نوازندگان سازدهنی
در ایالات متحده ساز هارمونیکا به عنوان ساز مخصوص موسیقی بلوز شهرت یافت. در دهه ۱۹۳۰ و اوایل دهه ۱۹۴۰، نوازنده ای به نام سونی بوی ویلیامسون (Sonny Boy Williamson) در این زمینه بسیار مشهور شد. پس از جنگ جهانی دوم شیکاگو به مرکز موسیقی بلوز تبدیل شد و کسانی چون الک میلر (Aleck Miller)، معروف به سونی بوی ویلیامسون دوم و لیدل والتر (Little Walter) نوازندگان بزرگ آن بودند. بسیاری از مردم لیدل والتر را بزرگترین نوازنده هارمونیکا میدانند، به طوریکه مرگش در سال ۱۹۶۸ ضایعهای در تاریخ هارمونیکا بود. با اینکه شهرت هارمونیکا تا حدی زیادی مدیون موسیقی بلوز است، اما تعدادی زیادی از مردم هم در دهه ۱۹۶۰ از طریق موسیقی فولک باب دیلون (Bob Dylan) با این ساز آشنا شدند. پس از او در سالهای بعد نوازندگانی چون Howard Levy و Brendan Power سبکهای جدید را گسترش دادند.
در سالهای اخیر نوازندگانی همچون کیم ویلسون (Kim Wilson) و رد پیازا (Rod Piazza) سنت هارمونیکای بلوز را ادامه و توسعه دادند. نوازندگانی همچون جیسون ریسی (Jason Ricci) و جان پوپر (John Popper) استایلهای جدید و هیجانانگیز هارمونیکا را گسترش دادند. از نظر تاریخی تا به حال بزرگ ترین نوازندگان هارمونیکا از آمریکا برخاستهاند. هرچند که معرفی این ساز در اینترنت و فضای دهکده جهانی احتمالا باعث میشود که در آینده نزدیک شاهد حضور نوازندگان زبردست هارمونیکا در سایر نقاط جهان هم باشیم.
منابع:
HarmonicaTunes
گفتوگوی هارمونیک
روزی روزگاری سرجو لئونه نوشته :نوئل سیمسولو/ ترجمه: نادر تکمیل همایون/ انتشارات روزنه کار