بسیاری از علاقهمندان به ساز پیانو، از تاریخچه این ساز اطلاع چندانی ندارند. شاید برای شما هم دانستن اولین ریشههای پیانو و آشنایی با سازهای الهامبخش آن جالب باشد. در این نوشته با هم سرگذشت پیانو را مرور میکنیم.
اولین پیانو
بارتولومئو کریستوفری سازندهٔ ساز ایتالیایی پیانو را در سال ۱۷۰۷ اختراع کرد. پیانو شکل تکاملیافتهای از ساز هارپسیکورد است. این ساز ظاهری بسیار شبیه پیانو داشت اما صدای ثابت و محدودی را تولید میکرد که برای اجراهای بزرگ قدرت کافی نداشت. کریستوفری در پی ایجاد تغییراتی در مکانیسم تولید صدای هارپسیکورد اختراع پیانو را به نام خود ثبت کرد. درواقع نام پیانو برگرفته از عبارت ایتالیایی «gravicembalo col piano e forte» است، یعنی: هارپسیکوردی با صدای ملایم و قدرتمند.
در هارپسیکورد با فشردن کلاویهها سیمها بهوسیلهٔ شیٔ کوچکی مثل مضراب یا پیک بهصدا درمیآیند. شدت فشار دادن کلاویهها در شدت و قدرت صدایی که ایجاد میشود تاثیری ندارد، یعنی میزان فشردن کلاویهها هرچقدر باشد صدایی با قدرت یکسان تولید میشود. درحقیقت موزیسینها و سازسازان بهدنبال ارتقای هارپسیکورد و برطرف کردن این مشکل بودند. با اختراع پیانو و بهکارگیری مکانیسم چکش در تولید صدای آن، ضعف هارپسیکورد و سازهای مشابه آن جبران شد. برای آشنایی بیشتر با اولین پیانوی جهان کلیک کنید.
اگرچه از کریستوفری بهعنوان مخترع پیانو یاد میشود اما باید بدانیم که بسیاری از سازندگان ساز در آن سالها بهدنبال افزودن مکانیسم چکش به هارپسیکورد بودند، اسکروتر، ارگنواز آلمانی، از کسانی بود که کموبیش همزمان با کریستوفری در فکر ایجاد مکانیسم چکش در هارپسیکورد بود. او طبق ادعای خودش با شنیدن اجرای هبناستریت (۱) هنگام نواختن ساز دولسیمر (از سازهای زهی که به سنتور شباهت دارد) به فکر ایجاد مکانیسم چکش در هارپسیکورد افتاد، او امیدوار بود که از حکومت زمان خود کمک مالی دریافت کند و ادعای خود را نیز نزد پادشاه مطرح کرد، اگرچه با استقبالی روبهرو نشد و نتوانست پیانویی به نام خود بسازد، اما در حدود سال ۱۷۲۴ پیانوهایی با مکانیسم پیشنهادی اسکروتر تولید شدند. پس از آن نیز، سیلبرمن، ارغنونساز بزرگ آن زمان، با اندکی تغییر و سادهسازی پیانوهایی با مکانیسم اسکروتر تولید کرد، هرچند که این سیستم سادهشده کارایی چندانی نداشت و گفته میشود که باخ آنها را قابل قبول نمیدانست. در هر حال، سیلبرمن ورکشاپهایی در زمینه تولید پیانو برگزار کرد که در دل آنها مکتب آلمان و مکتب فرانسه شکل گرفت. او از هر دو مکانیسم اکشن کریستوفری و اسکروتر بهره گرفت.
ریشههای پیانو
در ساخت پیانو از سازهای گوناگونی الهام گرفته شد. میدانیم که از میان سازهای قبل، هارپسیکورد شبیهترین ساز به پیانو است. هنگامی که سازسازان به فکر ارتقای هارپسیکورد با اضافه کردن مکانیسم اکشن بودند متوجه شدند که برای این کار اساسا سازی با ساختاری متفاوت با هارپسیکورد لازم است. در کتابهای تاریخ پیانو گفته میشود درحقیقت آنچه منجر به تولید نخستین پیانوها شد، ایده گرفتن از سازهایی مثل دولسیمیر یا هتبرک بود که در آنها با استفاده از چکشهایی که در دست میگرفتند به سیمها ضربه میزند و صدا تولید میشد.
امتیاز پیانو در برابر سازهای قبل از خود
چند سال پس از ساختن اولین پیانو، کریستوفری در سال ۱۷۲۰ پیانوی کاملتری تولید کرد و در آن جعبهای قدرتمندتر از جعبهٔ هارپسیکورد بهکار برد که میتوانست فشار سیمهای سنگینتر را تحمل کند. او ابزار فرار (۲) و یک مهارکننده (۳) برای تنظیم کردن حرکت چکشها را اضافه کرد و یک ضربهگیر (۴) برای هر نت بهصورت مستقیم در جهت مکانیسم اکشن ایجاد کرد. همه اینها به نوازنده این امکان را میداد که با تماس دست خود یک صدای آرام دلپذیر یا یک صدای قدرتمند و محکم ایجاد کند، عملی که تا پیش از این و در سازهای هارپسیکورد و کلاویکورد غیرممکن بود.
انواع گوناگون پیانوهای اولیه
پیانو چهارگوش
پیانوهای چهارگوش از سال ۱۷۵۸ ساخته میشدند و اولین آنها بهدست یکی از شاگردان سیلبرمن در آلمان ساخته شد. ساختار کلی و ظاهری آنها شبیه کلاویکوردی با بدنه و سیمهای فلزی محکمتر بود. این نوع از پیانوها در مدت ده سال به فرانسه، انگلیس و همینطور آمریکا هم رسیدند، اگرچه در زمینهٔ نت و صدا هرگز بهپای پیانوفورتههای گرند نمیرسیدند.
پیانو دیواری
ظاهرا نخستین پیانوی دیواری در سال ۱۷۸۰ در اتریش ساخته شد. بیست سال بعد از آن در فیلادلفیا پیانویی دیواری با سیمهای عمودی ساخته شد. اگرچه صدای آن چندان رضایتبخش نبود و بههمین دلیل پذیرفته نشد.
در سال ۱۸۲۶ پیانوی دیواری در اروپا با استقبال زیادی روبهرو شد، چرا که در این دوره شخصی بهنام رابرت ورنوم در مکانیسم اکشن پیانوی دیواری امکانی ایجاد کرد که دقت و کشش صدا را توامان داشت، تکرار را ممکن میکرد و به کوچکترین تماس دست با کلاویهها واکنش نشان میداد. پس از ورنوم، ایگناس پلیل این اکشن را برای پیانوهای دیواری خود بهکار گرفت و در اروپا به نام پلیل مشهور شد. پلیل و سایر شرکتها در فرانسه ساختن نوع خاصی از پیانوهای دیواری را از سر گرفتند که موفقیت آنها بسیار بیش از پیانوهای چهارگوش بود. آلمانیها در سال ۱۸۳۵ تولید پیانوهای دیواری را آغاز کردند و در حدود ۱۸۶۰ پیانوهای چهارگوش را کنار گذاشتند. آلمان در ساختن پیانوهای دیواری هم مانند بسیاری عرصههای دیگر بر فرانسه و همچنین انگلیس پیشی گرفت و پیانوهای دیواری سنگینتر و قدرتمندتری ساخت که در آنها هر نت سه سیم داشت و یک صفحه آهنی برای سیمهای نگهدارنده بهکار میرفت. این پیانوها درمقایسه با پیانوهای همعصر خود صدای بهتری داشت.
پیانو گرند
پیانوی چهارگوش در بازار تولید شد و پیانوی دیواری بهواسطهٔ خانههای آپارتمانی با استقبال روبهرو شد. اما عشق همیشگی پیانوسازان هنری و پیانیستها همان پیانوی گرند است.این نوع اصیل پیانو ویژگیهایی دارد که همواره برای پیانوسازهای اهل فکر و نوابغ خلاق این حوزه، اغواگر بوده است:
اندازه بزرگ، حالت طبیعی و افقی سیمها، امکان استفاده از یک اکشن قدرتمند، پاسخ همزمان به ظریفترین تماس دست و کلاویه (pianissimo). درحقیقت پیانوفورتههای اولیهای که بهدست کریستوفری، سیلبرمن و سایر پیانوسازها ساخته شدند همه این قابلیتها را در خود داشتند.
پانوشت
۱. Hebenstreit
۲. escapement device
۳. back check
۴. damper
منبع:
Pianos and their makers, Alfred Dolge
